آداب درختکاری و درخت داری

حمید قیومی محمدی در گفت‌وگو با ایسنا به مناسبت گرامی داشت روز درختکاری و درخت‌داری در مورد نقش خاک در چرخه زیست‌بوم بشر، اظهار کرد: درختکاری و غرس نهال، برکات و عواید بی‌شماری برای جامعه، کارنده، حوضه، زیست‌بوم و همه جنبندگان پیرامون خود دارد.

وی افزود: درختکاری، آفریدن موجودی زنده، مفید، تولیدکننده اکسیژن و زیبایی منظر، فضای فرح‌بخش و حیات‌بخش است و مشروط بر آن‌که درختکاری خردورزانه، حساب شده، دانش‌بنیان و بوم سازگار باشد، بسیار مفید خواهد بود.

این پژوهشگر و عضو هیئت ‌علمی موسسه تحقیقات خاک و آب، با بیان اینکه برخی افراد کوته‌فکر یا کاسبکار گمان می‌کنند درختان فقط میوه و محصول می‌دهند، تصریح کرد: درختان موجوداتی بهشتی‌اند و افزون بر میوه و محصول، عواید مهم‌تری نیز دارند.

به گفته این پژوهشگر حوزه خاک و آب، درختان با تولید اکسیژن، تلطیف هوا و فضا، اهدای زیبایی منظر، زندگی بخشی به ریزجانداران خاکزی، تثبیت خاک و دامنه‌ها، جلوگیری از فرسایش خاک در اراضی شیب‌دار، حفاظت هم‌زمان و توأمان خاک و آب و آبخیز، فرح‌بخشی و روح‌بخشی به همه جنبندگان به‌ویژه انسان‌ها را بر عهده دارند و از همه مهم‌تر تقویت و تکمیل چرخه زیست نیز از دیگر نقش‌های درختان است.

قیومی با تأکید بر اینکه مردم درختکاری را همانند اقامه نماز، باورمند و پذیرا هستند، تصریح کرد: مشروط بر آن‌که درختکاری با موازین و احکام منطبق باشد، امری پسندیده است.

در چه صورت درختکاری مفید است؟

وی در پاسخ به این پرسش که در چه صورت درختکاری مفید است، خاطرنشان کرد: برای پاسخ به این پرسش باید ابتدا به پرسش مهم‌تری پاسخ گفت و آن این‌که در چه شرایط، با چه منابع و ملزومات، در چه سطحی از اولویت، در کجا و کی و به چه میزان درختکاری مطلوب و سودمند است؟ در اینجا مشخص می‌شود که انجام یک امر به‌ظاهر ساده، بدیهی و مفید، با طرح پرسش های مهم تری مطرح و دنبال می‌شود.

این پژوهشگر و عضو هیئت‌علمی موسسه تحقیقات خاک و آب در توضیح خصوصیات مناسب خاک برای احداث باغات، گفت: باید نخست برنامه‌های فرادست و کلان کشور اولویت و ضرورت انجام درختکاری را تائید کرده باشند. سند آمایش سرزمین کشور و منطقه، با ارزیابی توان محیطی، فعالیت های زیستی، کشاورزی، فضای سبز، ایجاد پارک یا بوستان و حتی باغچه را در محل مورد نظر تائید کرده باشد و یا بلامانع  شناخته باشد.

وی با ذکر مثالی توضیح داد: برای مثال در اراضی مستعد و دشت‌های حاصلخیز که ضخامت خاک بیش از ۱۲۰ سانتیمتر باشد، اقلیم محدوده برای رشد نهال، فرصت سازی‌های کافی داشته باشد و بتواند ملزومات رشد را به‌موقع و به‌اندازه در اختیار گیاه قرار دهد، می‌توان مبادرت به درخت‌کاری کرد.

قیومی در ادامه در مورد دیگر خصوصیات مناسب خاک برای احداث باغات گفت: هرگونه ورود به منابع سرزمین باید بوم سازگار باشد و به عبارتی شرایط اکولوژیک و بوم ساختی محدوده با کاشت نبات و نیز نوع و رقم، تناسب داشته باشد. به علاوه برای کارنده و کشاورز نیز مفید باشد و برای منابع خاک و آب حوضه و محدوده نیز زیان غیرقابل جبرانی نداشته باشد.

وی توضیح داد: برای مثال در اطراف اراضی پست و یا هر چاله‌ای نمی‌توان پسته کاشت. چون به بوم و بَر محدوده آسیب می‌رساند و باعث شور شدن و تخریب خاک (انباشت نمک در لایه رویی خاک) و پیشروی آب‌شور و زه آب به سمت سفره‌های آب شیرین می‌شود.

به گفته این پژوهشگر علوم و منابع خاک و آب، احداث باغات باید با شرایط اقلیمی و آب‌وهوای محدوده سازگاری داشته باشد. تنش‌های حرارتی و برودتی در روزهایی از فصل و حتی در ساعاتی از شبانه‌روز، اختلالی در رشد و تولید محصول ایجاد نکند. انتظار نداشته باشیم که سیب‌درختی، سیب‌زمینی، گندم، پنبه، روناس، خرما، موز، انبه و نارنج را هم‌زمان و یا توأمان در یک محل و یا در همه‌جا بکاریم و توجیه بوم‌شناختی و صرفه اقتصادی نیز داشته باشد.

قیومی ادامه داد: درختکاری باید علاوه بر توجیهات بوم ساختی و فنی، توجیه و صرفه اقتصادی نیز داشته باشد. شاید در سخت‌ترین شرایط و فضاها نیز امکان غرس نهال و یا رشد تک‌درخت (با محصول یا بدون محصول)، میسر باشد، اما در مقیاس علمی و فنی توجیه اقتصادی و یا بازارپسندی نداشته باشد، مگر با اهداف تفرجی و تفننی.

وی با تأکید بر اینکه در کاشت باغات باید موارد استثنا و ویژه را درک کنیم، خاطرنشان کرد: ممکن است موردی از درخت‌کاری در یک نقطه موفق باشد، اما قابل تعمیم به محیط پیرامونی نباشد. لذا تنها توجه به تناسب نقطه‌ای از مکان برای درختکاری کافی نیست، بلکه باید فضای محدوده و مجموعه شرایط، از کاشت نهال و درختکاری استقبال کند. برای مثال در محدوده‌ای خاص ممکن است به دلیل خطواره عبور یک گسل، به صورت خطی، معبری از نشت رطوبت و حرکت آب زیرجلدی در لایه‌های زیرین خاک به‌گونه‌ای، میکروشرایطی را فراهم کرده باشد که تک‌درختی بتواند ریشه‌های خود را به آن رطوبت برساند و حداقل مستقر شود. اما در سایر فضاهای پیرامونی چنین تناسبی برای درخت‌کاری نباشد. در برخی بیابان‌ها و یا عرصه‌ها شاهد چنین موارد نادری هستیم.

این پژوهشگر حوزه خاک و آب با تأکید بر این که زمین ریخت محدوده هم باید تناسب لازم را برای درختکاری داشته باشد، توضیح داد: زمین ریخت مخروط افکنه و آبرفت‌های سنگریزه دار بیش از اراضی پایکوهی (دشت‌سرها)، و دشت‌سرها بیش از دشت‌ها، و دشت‌ها بیش از دشت‌های سیلابی با نهشته‌های ریزدانه، برای ایجاد باغات و درختکاری تناسب دارند. بنابراین در چند زمین ریخت فوق‌الذکر، مخروط افکنه ها بالاترین تناسب و زمین ریخت های با رسوبات ریزدانه و یا بافت سنگین خاک، کمترین تناسب را برای درختکاری دارند.

وی افزود: زمین ریخت کناره‌ای لِوار (levee) که معمولاً هم‌جوار با رودخانه‌های دائمی حاوی رسوبات سنگریزه دار و نفوذپذیر است، بالاترین تناسب را برای بیشه‌زار و زراعت چوب دارا است. به‌ویژه آن‌که از تهویه و زهکشی مطلوبی نیز برخوردار است و به صورت طبیعی نیز رطوبت در دسترس آن قرار می‌گیرد و کرانه‌های ساحلی را نیز از گزند سیلاب‌های ویرانگر مصون می‌دارد.

بستر مناسب با ضخامت خاک مطلوب برای درختکاری چقدر است؟

قیومی با تأکید بر اینکه مهم‌تر از همه، خاک و فضای محدوده باید توان و تناسب لازم را برای درختکاری و گونه مورد نظر داشته باشد، گفت: مهم‌ترین معیار داشتن بستر مناسب و عمیق با ضخامت خاک دستکم بیش از ۱۲۰ سانتیمتر است. خاک‌های عمیق‌تر تناسب بالاتری دارند، چون برخی درختان تا عمق بیش از سه متر ریشه دوانی می‌کنند. منظور از خاک نیز همان موادی است که بر اساس منابع معتبر خاک شناسان، بتوان اطلاق خاک (Soil) نمود.

وی اضافه کرد: وجود مواد غیرخاکی (Nonsoil) در سطح پوسته زمین، بستر مناسب تلقی نمی‌شود. مثل شنزارها، قلوه‌سنگ‌های زیاد، شوره‌زارها، گچ زارها، مارن های آهکی، سایر اراضی مارنی و … در مواردی که لایه نازکی از خاک بر روی لایه ضخیمی از مواد غیرخاکی و یا سخت لایه‌ها قرار گرفته است، محدودیت عمق خاک تلقی می‌شود و تناسب لازم برای درختکاری وجود ندارد.

به گفته این پژوهشگر، خاک از نظر مواد مغذی نباید فقیر باشد و باید توانمندی‌ها و ملزومات حداقلی را داشته باشد. در غیر این صورت تقویت خاک و یا ایجاد چالکود گریزناپذیر است.

قیومی گفت: رطوبت و آب مورد نیاز در تمام فصل رشد نبات، به اندازه و به‌موقع، پیش بینی شده و در دسترس باشد. البته تأمین این آب به قیمت تنگ کردن عرصه بر حیات و نبات اولویت‌دار دیگر تمام نشود و به عبارتی یک نهال جدید را زندگی نبخشیم، اما زندگی را از چند درخت قدیمی بگیریم و آن‌ها را بخشکانیم.

وی تأکید کرد: درنهایت هدف این است که از اقدام درختکاری خود، جامعه، زیست‌بوم، حوضه، خاک و خاکزیان رضایت و خرسندی داشته باشند.

در چه شرایطی، بهتر است درخت نکاریم؟

این پژوهشگر حوزه خاک و آب در پاسخ به این پرسش که در چه شرایطی، بهتر است درخت نکاریم، گفت: اگر سند ملی آمایش سرزمین، توان محیطی را برای فعالیت زیستی تائید نکرده و یا در اولویت نباشد و اگر زمین ریخت محدوده زیست پذیر نباشد، مانند زمین ریخت‌های پلایا، کویر، لندفرم های دارای سخت لایه، شوره‌زارها، اراضی مارنی، اراضی گچی و آهکی، بدبوم ها و بدلندها، تالاب‌هایی که آب عمیق داشته و ریشه بیشتر درخت‌ها ممکن است خفه شوند، برونزدهای سنگی و سنگلاخی فاقد پوشش خاکی، اراضی دارای مواد غیرخاکی اما فاقد خاک زیست پذیر مانند برخی شنزارها، نباید و نمی‌توان درختکاری کرد. بدبوم ها اراضی فرسایش پذیر و ذاتا زیست ناپذیرند و نه تنها درخت، بلکه معمولا هیچ گونه گیاه و نباتی را پذیرا نیستند. مواد روی بدبوم ها نیز خاک تلقی نمی شوند و کاربری زیستی نیز ندارند.

وی افزود: اگر شرایط اقلیمی و یا خرداقلیم محدوده برای درختکاری تناسب لازم را نداشته باشد و اگر خاک‌های محدوده همه معیارهای لازم برای درختکاری را نداشته باشند، مانند عمیق بودن، نبود سخت لایه غیرقابل نفوذ در طبقات زیرین، ماندابی نبودن زمین، بالا نبودن آب زیرزمینی به‌ویژه اگر آب زیرزمینی زه آب، شور و یا نامتعارف باشد، درختکاری توصیه نمی‌شود و مناسب نیست.

قیومی گفت: همچنین اگر مجموعه شرایط مساعد و مناسب نباشد. برای مثال در کویر لوت، در دشت کویر، در قلل مرتفع کوهستان‌های لخت و بدون پوشش خاکی، در پرتگاه‌ها که امکان مراقبت و استفاده میسر نباشد، در عرض‌های جغرافیایی بالا که عمدتاً شرایط انجماد و برودت فراگیر حاکم است، در پهنه‌هایی که برخی فاکتورهای رشد نبات مانند نور و حرارت به‌اندازه و بهنگام در دسترس نیست و موارد مشابه، درختکاری بی نتیجه است.

این پژوهشگر حوزه خاک و آب در توصیه به سیاست گذاری درختکاری اظهار کرد: برخی اولویت‌ها و رویکردها در این زمینه مطرح است که الزاماً باید مدنظر همه ذینفعان، تأثیرگذاران و تأثیرپذیران باشد. اگر در حوضه‌ای عرصه‌های جنگلی وجود دارد، مراقبت و حفاظت از درختان جنگل‌ها، اولی تر از کاشت نهال تازه است. درخت داری مقدم بر درخت کاری است.

قیومی ادامه داد: اگر در محدوده‌ای به‌ویژه در حاشیه شهرها، باغات مورد تهدید و تحدید تغییر کاربری اراضی برای اهداف توسعه شهری است، حفظ کاربری باغات قدیمی و ریشه‌دار واجب‌تر از غرس نهال جدید در گوشه دیگری از شهر است.

وی افزود: اگر باغات قدیمی، مردم‌نهاد و دیرینه بر روی زمین ریخت‌های زیست پذیر پرتناسب، مورد تهدید تغییر کاربری برای اهداف مصنوع قرار گیرد، کاشت نهال بر روی زمین ریخت‌های کم تناسب با هزینه‌ها و مراقبت‌های دولتی، اقدامی عوام فریبانه و ناپسند است. موارد زیادی از چنین اقدامات در اطراف کلان‌شهرها رخ‌داده است.

قیومی توضیح داد: برای مثال، طی صد سال اخیر ده‌ها و صدها هکتار از باغات اطراف اصفهان و شهرهای اقماری مورد تجاوز توسعه شهری آمایش نشده قرار گرفته و از چرخه تولید و زیست خارج شده است. این باغات ارزشمند نیاکان، جزء مواریث اقلیمی، طبیعی، فنی، تاریخی، جغرافیایی و ژنتیکی حوضه بوده است. برخی خسارات نجومی که از این بابت به میراث ژنتیکی و زی‌گونگی (تنوع زیستی) وارد شده است، قابل جبران نمی‌باشد.

درخت بکاریم یا خیر؟

وی در پاسخ به این پرسش که دست آخر درخت بکاریم یا خیر، گفت: گسترش، حفظ و نگهداری منابع طبیعی، باغات آموده، بیشه‌زارها، درختکاری، درخت‌داری و درخت بانی وظیفه همگانی است. به‌ویژه مسئولان و مدیران مربوطه. همه مسئول‌اند، اما مدیران و مسئولین اَبَرمسئول هستند.

قیومی گفت: برخی از این موارد و جوامع گیاهی که قدمت بسیار دارند و به صورت جامعه گسترش یافته‌اند، جزو مواریث و منابع طبیعی و انفال بوده و حفاظت از آن‌ها بر عهده تمام بشریت است. مثل جنگل‌های هیرکانی در شمال کشور، جنگل‌های بلوط زاگرس، جنگل‌های ارسباران، سهند و سبلان. نگاه همه به این سرمایه‌های ارزشمند نباید نگاه کاسب‌کارانه و صرف اقتصادی باشد. باید رویکردی جامع، بوم‌شناختی، حفاظتی و سرمایه محور در راستای پایداری ارکان حوضه و مدنیت‌های مرتبط با آن داشته باشیم. ارزش و اهمیت این مواریث، هم سنگ ژئوساختار زاگرس و البرز و سهند و سبلان است!. اگر به قطعات زاگرس صرفاً می‌توان به‌عنوان یک تخته‌سنگ نگاه کرد، به جامعه درختان جنگل‌های هیرکانی نیز می‌توان صرفاً به‌عنوان یک تک‌درخت اندیشید.

این پژوهشگر حوزه خاک و آب با تأکید بر اینکه درخت‌داری، درخت بانی و جنگل بانی گام نخست هرگونه تلاش و تکاپو در مورد فرهنگ‌سازی و غنابخشی ادبیات درخت­ و درختکاری است، اضافه کرد که درخت‌داری امری واجب، پسندیده و مفید است.

وی خاطرنشان کرد: حتماً درخت بکاریم، مشروط بر آن‌که ظرف و مظروف هر دو شاداب، سالم و پایدار بمانند. مشروط بر آن‌که هم تاک بماند و هم تاک‌نشان و اینکه منابع خاک و آب بی‌رویه قربانی نشوند و ارکان حوضه و زیست‌بوم برنده اصلی درختکاری باشند و نسل فردا راضی‌تر از نسل امروز باشد.

به گفته قیومی تاریخ و جغرافیا و پیشینه نیاکان ایران، مشاهیر و مفاخر این سرزمین، ادبیات غنی ایرانی، همگی مشحون از کهن رسومات ارزشمند برای ایجاد، نگهداشت و باروری باغاتِ بنام، پردیس گونه و زیبا در اقصی نقاط این شهر و دیار است. دستاورد درختکاری و باغداری فقط تولید میوه و محصول نیست، فراتر از آن کاری هنری، علمی، فنی، ذوقی، ادبی، تاریخی، جغرافیایی و دینی است.

وی افزود: در مورد حسن انجام این امر خطیر ابتدا اندیشه‌ورزی کنیم، سپس از تجارب نیاکان استفاده کرده و نهایتاً دستاوردهای علوم و فناوری‌های نوین را به خدمت بگیریم و همراه با نوآوری و خلاقیت، آفریدگار باغ و بستان و جنگل و بیشه‌زار و حتی باغچه‌ای در گوشه حیاط منزل باشیم. اگر نشد از پرورش چند گلدان و درختچه در کوزه‌ای و در گوشه‌ای از آپارتمان غافل نباشیم.

انتهای پیام

منبع:ایسنا