آشنایی با آیین‌های مرسوم عزاداری در خراسان رضوی
پژوهشگر آیین‌های ماه محرم گفت: در گذشته که فرم اصلی فرهنگ، فرم شفاهی بوده است آیین‌های متنوعی برای آغاز ماه محرم و استقبال از آن در سطح جامعه حضور و کارکرد داشته است که فقط در برخی از نقاط خراسان کماکان پایدار و باقی مانده است.
دکتر موسی‌الرضا غربی به معرفی آیین‌های استقبال از ماه محرم در خراسان پرداخت و اظهار کرد: محرم ماه مهمی در تقویم شیعی به حساب می‌آید. اهمیت این موضوع موجب خلق جلوه‌های فرهنگی متنوعی در بستر جامعه و فرهنگ ایرانی در این ماه شده است. به عبارتی دیگر، محرم و آیین‌های گوناگون آن را می‌توان جلوه‌گاهی بدیعی از جامعه، ساختار و ارزش‌های فرهنگی انسان ایرانی دانست.
وی ادامه داد: در بستر جامعه سنتی ایران، یعنی جامعه پیشامدرن که از سواد عمومی پایینی برخوردار بود، شکل فرهنگ عموما به صورت شفاهی صورت می‌گرفت. آیین‌های استقبال از ماه محرم در واقع عهده‌دار یک نوع تیپ از اطلاع‌رسانی آغاز ماه محرم و لزوم پایبندی به حرمت‌ها و اعتقادها بوده است.
این مدرس دانشگاه اضافه کرد: فرهنگ غالب در این جوامع فرهنگی شفاهی بود و کتابت و نوشتار در سطح جامعه رواج نداشت. ما نمی‌توانستیم از جامعه انتظار داشته باشیم که با اتکا به تقویم و تاریخ زمان خود را تنظیم کرده و زمان قدسی را از زمان غیرقدسی تفکیک کند. بنابراین فرهنگ شفاهی از اهمیت بالایی برخوردار بود و گروهی از آیین‌ها در خراسان به طور خاص و در ایران به طور عام شکل گرفتند.
غربی خاطرنشان کرد: در راستای همین رسالت تنوع قابل ملاحضه‌ای در ارتباط با این موضوع همچون از سنت‌های سیاه‌پوش‌کردن مساجد و حسینیه‌ها تا آیین‌های علم‌گردانی و برپا کردن چادر پدیدار شد. اسنادی در ارتباط با آیین سیاه‌پوشان وجود دارد. عده‌ای از افراد با وقف بسیاری از دارایی‌های خود سعی داشتند تا این سنت در جامعه جاری و پایدار باقی بماند.
آیین برپایی چادرپوشی، سنتی دیرینه در سبزوار و پیوه‌ژن
وی افزود: در حسینیه قنادها و حسینیه دباغ‌های شهر سبزوار به خوبی می‌توانیم شاهد سنت برپا کردن چادر حسینه‌ها به عنوان آیین‌های آغاز محرم باشیم. در اولین جمعه منتهی به ماه محرم با برپاکردن خیمه یا چادر به نوعی آغاز محرم را اعلام می‌کنند. آیین چادرپوشی حسینیه قنادهای سبزوار در سال ۱۳۹۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. این تیپ از آیین‌ها در جوامع روستایی که فرهنگ شفاهی برجسته‌تر است، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. به عنوان مثال سنت چادرپوشی در روستای پیوه‌ژن مشهد نیز وجود دارد که در آنجا عنصر اطلاع‌رسانی ماه محرم همین قصه برپاکردن چادر است.
این پژوهشگر آیین‌های ماه محرم بیان کرد: در شهری همچون سبزوار که یک شهر بزرگ و تاریخی به حساب می‌آمد، مجموعی از عناصر وجود داشت که آغاز ماه محرم و حرمت‌داری را نشان می‌دادند اما در روستاهایی مانند پیوه‌ژن آیین برپا داشتن چادر حسینیه، یگانه عنصر یا نشانه اصلی و کلیدی آغاز ماه محرم بوده است.
غربی گفت: در سال ۹۸ پرونده ثبت مراسم چادرپوشی حسینیه روستای پیوه‌ژن در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی طرح و در فهرست ملی میراث ناملموس کشور ثبت شد. حسینیه این روستا در مرکز این منطقه قرار گرفته و عنصری مهم به حساب می‌آید. روستا به سه بخش بالاده، میان‌ده و پایین‌ده تقسیم می‌شود که این تقسیمات به نوعی بازتاب اقشار اجتماعی جامعه نیز به حساب می‌آیند. حسینیه روستا در میان‌ده یا میان پیوه‌ژن واقع شده است.
وی ادامه داد: این موضوع حاکی از آن است که گویی قرار است در جریان اجرای این آیین، جامعه پیوه‌ژنی یکدست و هم‌بسته شود. این موضع نشان از نقش آیین‌های ماه محرم در افزایش سرمایه اجتماعی در جوامع روستایی است. آیین چادرپوشی پیوه‌ژن در قدیم در اولین روز محرم برپا می‌شد اما امروزه از آنجا که گروهی از مردم این روستا در شهرهای اطراف اقامت گزیده‌اند این مراسم به روز جمعه منتهی به محرم موکول شده است.
این پژوهشگر آیین‌های ماه محرم ابراز کرد: در این روزها که با کرونا مواجه هستیم و عزاداری‌ها در فضای بسته با محدویت مواجه است و در شرایطی که قرار نیست زیر چادر عزاداری صورت گیرد اما اهالی روستا تاکید دارند که این سنت متوقف نشود و پایدار بماند که این نشان‌دهنده سویه سمبلیک و نمادین‌بودن این آیین در روستای پیوه‌ژن محسوب می‌شود.
وی عنوان کرد: پیوه‌ژنی‌ها قرارگیری چادر بر روی حسینه روستا را به خیمه امام حسین(ع) بدل می‌کردند. بنابراین از مادامی که این خیمه برپا می‌شود حرمت‌داری‌ها نیز آغاز می‌شود.
علم‌بندان، آیینی مرسوم در اقصی نقاط خراسان
این مدرس دانشگاه افزود: علم‌بندان از دیگر آیین‌هایی است که در اقصی نقاط خراسان به مثابه آغاز نمادین و سمبلیک ماه محرم محسوب می‌شود. به عنوان مثال در روستای چشام شهرستان داورزن آیین‌هایی را می‌بینیم که نشان‌دهنده آغاز عزاداری یا واردشدن روستا در نظام آیینی عاشورایی است.
غربی اضافه کرد: در شهرستان خرو از ابتداء محرم اقدام به برپایی مراسم علم‌بندی می‌کنند و تا صبح تاسوعا این موضوع ادامه پیدا می‌کند. با شکل‌گیری اولین مراسم علم‌بندان، شهرستان به محرم ورود پیدا می‌کند. از آنجا که هریک از علم‌ها متعلق به یک متولی خانوادگی است آن را از مساجد به منازل خانواده‌ها می‌برند. این علم‌ها را در منازل تزیین می‌کنند که در اصطلاح محلی به لباس‌پوش کردن علم معروف است. آیین علم در شهرستان خرو یکی از آیین‌های برجسته در سطح خراسان رضوی محسوب می‌شود. یکی از جنبه‌ها برجستگی این سنت تعداد علم‌هایی است که در این مراسم به کار می‌رود. حدود ۵۰ علم در مناسک عاشورای خرو وجود دارد که کم‌نظیر به نظر می‌رسد.
علم نیشابور ملغمه‌ای از نجاری، طراحی، رنگسازی سنتی و نقاشی است
وی تصریح کرد: همچنین استفاده از علم‌های خاص نیشابور دلیلی بر ارزش برجسته سنت علم خرو است. نیشابور یک سنت علم‌سازی خاص دارد. آن‌ها علم‌هایی تولید می‌کنند که مختص منطقه نیشابور است و با علم‌های سایر نقاط متفاوت است. علم‌های منطقه سبزوار عموما علم‌های نحیف و لاغری هستند که با چوب درختان تولید می‌شوند و مهارت ویژه‌ای در تهیه آن قابل مشاهده نیست اما علم نیشابور به لحاظ شکل ظاهری، مهارت ساخت و هنرهای به کار رفته دارای ویژگی‌های منحصر به فرد و ارزشمندی است. همین موضوع موجب شده است مهارت ساخت علم نیشابوری در سال ۱۳۹۵ در فهرست ملی میراث ناملموس کشور به ثبت برسد.
غربی گفت: علم نیشابوری ملغمه‌ای از نجاری، طراحی، رنگسازی سنتی و نقاشی است. این علم معمولا از چوب درخت سپیدار و سرو ساخته می‌شود. خاندان علمدار در حدود ۱۵۰ سال به امر علم‌سازی اشتغال داشته و آن را نسل به نسل توسط فرزندان خود به عصر حاضر رسانیده‌اند. خاندان علمدار روایت می‌کنند که پیش از آنان شخصی به نام «ملا محمد نقاش» به این مهم در شهر نیشابور اشتغال داشته است. سید هادی علمدار چهارمین فرد از نسل این خاندان است که به تنهایی در حفظ این میراث و هنر خانوادگی و اصالت‌های آن دغدغه‌مندانه می‌کوشد.
وی اظهار کرد: محصول اصلی خرو آلو است. برای بخش قابل توجهی از این علم‌ها باغات آلو وقف شده است. در اصل هر دودمانی جهت تامین مخارج علم‌بندی بخشی از درختان خود را وقف این موضوع کرده است. اصولا در خرو پشتیبانی مالی برای برگزاری مراسم علم‌بندی همین محصولات آلوی باغات روستای خرو است. بسته‌شدن علم‌ها توسط افراد خاصی صورت می‌گیرد. تمام علم‌های این آیین را دو یا سه نفر می‌توانند ببندند. خروی‌ها وقتی علم را به منازل منتقل می‌کنند آن را روی زمین نمی‌گذارند و سرپا آن را تزیین می‌کنند.
این مدرس دانشگاه ادامه داد: به دلیل کوهستانی بودن منطقه خرو، خانه‌ها معمولا به شکل دو طبقه یا ایوان‌دار ساخته شده‌اند و علم را به گونه‌ای در حیاط خانه مستقر می‌کنند که با رفتن به ایوان طبقه بالا بتوانند آن را تزیین یا لباس‌پوش کنند.
تعزیه‌خوانی عناصر اصلی عزاداری مردم خراسان
غربی گفت: از دیگر آیین‌های معروف در خراسان، تعزیه‌خوانی است. در بخش زیادی از خراسان رضوی، شیوه عزاداری اصلی تعزیه خوانی است. تعزیه‌خوانی یکی از عناصر اصلی عزاداری در مناطق سبزوار، داورزن، ششتمد و نیشابور محسوب می‌شود. در گذشته تمام اجزای آیینی در خدمت تعزیه بوده و حالا این مسئله در برخی نقاط کمرنگ شده و در بعضی نقاط به قوت خود باقی مانده است. به عنوان مثال در روستای مرزان شهرستان فیروزه این موضوع به قوت خود باقی است. در روستای مرزان همه عناصری که در ارتباط با نظام عاشورایی وجود دارد در روز عاشورا گرد هم آمده و به تماشای تعزیه می‌نشینند.
وی ادامه داد: در روستای ایزی شهرستان سبزوار یا روستای مزینان شهرستان داورزن یک مراسم نخل‌گردانی عظیم برپا می‌شود که مقدمه تعزیه‌خوانی است. در بسیاری از نقاط دیگر مانند روستای چشام و شهر ریوند داورزن و یا در روستای فدیشه نیشابور پیوند عناصر آیینی حوزه عاشورا با تعزیه به وضوح قابل مشاهده است.
این مدرس دانشگاه خاطرنشان کرد: تعزیه یکی از جریان‌های سنتی عزاداری مردم ایران به طور عام و مردم خراسان به طور خاص است. گروهی از تعزیه‌ها در خراسان به عنوان طلیعه تعزیه‌خوانی یا عزاداری مطرح هستند. یکی از گونه‌های تعزیه‌خوانی، فروش طفل است که در خیلی از نقاط خراسان وجود داشته است. این سنت در حال حاضر در یکسری نقاط از بین رفته اما در برخی مناطق استان مانند روستای چشام شهرستان داورزن همچنان به قوت خود باقی است.
منبع: ايسنا