آنچه باید در مورد پیشگیری از سرطان ها بدانید

نسترن کشاورز محمدی در گفت و گو با ایسنا، با اشاره به اینکه سلول های هر اندامی از بدن، شکل و تعداد مشخصی دارند و با سرعت معین و متفاوتی رشد و تکثیر می یابند، اظهار کرد: هرگاه سلول های بدن شروع به تکثیر با سرعت بیشتر از معمول کنند گفته می شود سلول رشد سرطانی دارد و یا آن اندام دچار سرطان شده است.

عوامل خطر ابتلا به سرطان

وی با بیان اینکه هنوز علت ابتلا به برخی سرطان ها دقیقا مشخص نشده است، گفت: دلایل متعددی مثل عوامل ژنتیکی و محیطی به عنوان عوامل خطر شناسایی شده اند. با توجه به اینکه برخی از عوامل خطر قابل اجتناب هستند و می توانند خطر ابتلا به سرطان ها را کاهش دهند، آشنایی و شناخت عوامل خطر و اصلاح سبک زندگی به همه افراد جامعه توصیه می شود.

دانشیار ارتقای سلامت دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در ادامه، عوامل قابل تغییر که باعث ایجاد سرطان ها می شوند را به شرح زیر برشمرد:

۱. دخانیات (سیگار و قلیان): مصرف دخانیات یا مواجهه با دود آن خطر ابتلا به سرطان را در اعضای مختلف بدن چندین برابر افزایش می دهد. مصرف دخانیات بزرگترین و  مهم ترین علت قابل پیشگیری سرطان در جهان است.

۲. مواد مخدر: مصرف مواد مخدر (شامل تریاک و شیره سوخته) خطر برخی سرطان ها از جمله سرطان مری، مثانه، ریه، حنجره، معده، روده بزرگ و پانکراس را افزایش می دهد.

۳. مشروبات الکلی: مصرف مشروبات الکلی باعث می شود خطر بروز سرطان های محوطه دهان و حلق، مری، روده بزرگ، حنجره و معده در زنان و مردان افزایش پیدا کند.

۴. مواد شیمیایی سرطان زا: مواد شیمیایی به اشکال مختلف مثل گرد و غبار، دود و اشعه از راه های مختلف مثل تماس مستقیم پوستی و یا همراه غذا و یا دارو به بدن وارد می شود و خطر ابتلا به انواعی از سرطان ها را افزایش می دهد. مواجهه با این مواد می تواند در منزل، در سطح شهر و یا در محل کار اتفاق بیفتد.

۵. عفونت ها: برخی عفونت ها مثل ابتلا به انواع ویروس پاپیلومای انسانی(HPV) باعث ابتلا به سرطان دهانه رحم می شود. همچنین یک باکتری رایج معده به نام هلیکوباکتر پیلوری که باعث التهاب معده و زخم آن می شود از دلایل ایجاد سرطان معده است. در کشور ما شیوع عفونت هلیکوباکتر پیلوری و سرطان معده خیلی بالاست.

۶. کم تحرکی و چاقی: داشتن سبک زندگی غیرفعال، به معنی نشستن های زیاد و بدون ورزش منظم است. افرادی که دارای اضافه وزن و چاقی هستند ممکن است در معرض افزایش خطر ابتلا به برخی سرطان ها مثل سرطان روده بزرگ، مری، تخمدان و معده و پستان باشند.

۷. تغذیه نامناسب: رژیم غذایی نامناسب یعنی مصرف بالای نمک و غذاهای بو داده، مصرف زیاد گوشت قرمز و گوشت فرآوری شده (مثل سوسیس و کالباس)، مصرف کم میوه ها، سبزی ها و حبوبات و رژیم غذایی پرنمک، مصرف زیاد غذاهای آماده یا غذاهای فوری، ابتلا به سرطان های دستگاه گوارش یعنی مری، معده و روده بزرگ را بیشتر می کند.

۸. نور خورشید: قرار گرفتن طولانی مدت در معرض تابش مستقیم نور به خصوص در ساعات اوج تابش (۱۰صبح تا ۴ بعدازظهر) عامل خطر مهمی برای ابتلا به برخی از انواع سرطان پوست است.

۹. عفونت های دهان و دندان: بهداشت ضعیف دهان و دندان در بروز انواعی از سرطان مانند سرطان های سر و گردن مؤثر است.

۱۰. باروری کم: نداشتن سابقه باروری، خطر ابتلا به سرطان تخمدان، لوله های رحمی و رحم را در زنانی که هرگز باردار نشده اند یا ناباروری با علت ناشناخته (ناتوانی در تحمل یک کودک) داشته اند بیشتر می کند.

۱۱. سیستم ایمنی ضعیف: اگر سیستم ایمنی بدن به هر علتی شامل بیماری (مانند ایدز)، مصرف طولانی مدت داروهای خاص مثل داروهای سرکوب گر سیستم ایمنی و یا استرس های طولانی مدت (مانند استرس های شغلی) تضعیف شود احتمال ابتلا به سرطان افزایش می یابد.

۱۲. بیماری های زمینه ای: سرطان در بعضی از بیماری ها شامل زخم معده، بیماری التهابی معده، دیابت، پولیپ روده بزرگ، بیماری هایی که سیستم ایمنی در آن ضعیف می شود و همچنین افرادی که قبلاً سابقه ابتلا به یک سرطان دیگری داشتند و بهبود پیداکرده اند، بیشتر است.

کشاورز محمدی در ادامه به عوامل خطری اشاره کرد که  غیرقابل تغییر و از کنترل ما خارج هستند اما باعث ایجاد سرطان ها می شوند که عبارتند از:

۱. نژاد و قومیت: بررسی ها نشان می دهد که برخی نژادها و قومیت ها بیش از سایر نژادها و قومیت ها در معرض خطر برخی سرطان ها هستند. هرچند دلایل دقیق این تفاوت ها در دست نیست و ممکن است ناشی از تفاوت ژنتیکی و یا تفاوت سبک زندگی باشد.

۲. اختلالات ژنتیکی: هرگونه جهش در ژن های مختلف که ایجاد اختلالات ژنتیکی کند، احتمال دچار شدن به برخی انواع سرطان ها شامل سرطان پستان، تخمدان، پروستات، لوزالمعده، روده بزرگ و چندین نوع دیگر سرطان را افزایش می دهد.

۳. سابقه خانوادگی: وجود سابقه فامیلی سرطان احتمال دچار شدن اعضای خانواده بستگان درجه اول (پدر و مادر، برادران، خواهران، کودکان) و بسیاری دیگر از اعضای خانواده به برخی سرطان ها مثل سرطان روده بزرگ، سرطان پستان یا تخمدان زنان، سرطان معده و مری را افزایش می دهد.

۴. جنسیت: برخی از انواع سرطان ها به علت وجود اندام اختصاصی تنها در زنان یا مردان اتفاق می افتد مانند سرطان تخمدان و رحم در زنان و سرطان پروستات در مردان. البته در مورد برخی سرطان ها مانند سرطان پستان، زنان در معرض خطر بیشتری هستند، به عبارتی این سرطان در زنان بسیار شایع تر از مردان است.

۵. کهولت سن: با بهبود شرایط زندگی، در اکثر کشورها افراد بیشتر عمر می کنند. از طرفی برخی بیماری ها مثل سرطان نیز بیشتر در سنین بالاتر رخ می دهد. با افزایش سن احتمال دچار شدن به برخی سرطان ها مثل سرطان معده، سرطان روده بزرگ، سرطان مری، سرطان دهانه رحم و سرطان تخمدان افزایش می یابد. این سرطان ها در افراد زیر ۳۰ سال بسیار نادر است. حدود یک درصد سرطان ها در کودکان اتفاق می افتد و بیش از ۹۹ درصد سرطان ها مربوط به بالغین و افراد مسن است.

پیشگیری از بروز یک سوم سرطان ها با زندگی سالم

دبیر کمیته علمی کرسی سلامت و آموزش یونسکو با اشاره به اینکه حدود نیمی از سرطان ها قابل پیشگیری هستند، افزود: عمده اقدامات پیشگیری مربوط به اصلاح سبک زندگی است و شیوه زندگی سالم یک روش بسیار کم هزینه است. تبعیت از شیوه زندگی سالم از بروز یک سوم سرطان ها پیشگیری می کند و مرگ و میر ناشی از سرطان ها و سایر بیماری های مزمن را نیز کاهش می دهد.

علائم و نشانه های مشکوک ابتلا به سرطان

کشاورز محمدی با بیان اینکه هر سرطانی علائم خاص خود را دارد، گفت: اما برخی سرطان ها به خصوص در اوایل ممکن است بدون علامت باشند، همچنین برخی علائم بین چندین سرطان مشترک باشند.

وی در ادامه با اشاره به اینکه برخی علائم در یک اندام خاص دیده می شود و برخی علائم عمومی است، تصریح کرد: مهم این است که فرد با مشاهده این علائم درصورتی که علت آن را نمی داند برای انجام معاینات و آزمایش های دقیق تر به پزشک مراجعه کند.

دانشیار دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با اشاره به اینکه تشخیص به موقع باعث افزایش موفقیت درمان، افزایش طول عمر و کاهش عوارض بیماری می شود، افزود: فقط در برخی سرطان های شایع مانند پستان، روده بزرگ، دهانه رحم و به خصوص در افراد دارای سابقه فامیلی سرطان توصیه به انجام غربالگری می شود و غربالگری برای سایر سرطان ها بنا به ضرورت و صلاح دید پزشک انجام می شود.

وی به یکی از خلاهای مهم حوزه سلامت و سرطان ها، اشاره و خاطرنشان کرد: بسیاری از مردم ما علائم اولیه سرطان ها را نمی شناسند یا به دلایلی از جمله مشغله زیاد، نگرانی و ترس از نتیجه تشخیص ها  دیر به پزشک مراجعه می کنند، درحالی که تشخیص دیرهنگام در بیشتر موارد، هزینه و عوارض سرطان را به میزان قابل توجهی افزایش و شانس بقا بیمار را کاهش می دهد.

کشاورز محمدی با بیان اینکه مشکل ما نبود دانش نیست، بلکه مشکل ما این است که چگونه دانش را به مردم منتقل کنیم، توضیح داد: خیلی از مردم به منابع و متون علمی مراجعه نمی کنند، بنابراین وظیفه متخصصین آموزش بهداشت است تا کانال هایی که اکثر مردم اطلاعات خود را از آن می گیرند شناسایی کنند و دانش مربوط به سرطان، عوامل خطر و علائم مشکوکی که مستلزم مراجعه به پزشک هست را در اختیار مردم قرار بدهد.

دبیر کمیته علمی کرسی سلامت و آموزش یونسکو در ایران در ادامه به یکی از گروه های مهمی که می توانند به کاهش خطر ابتلا به سرطان با آموزش سبک زندگی سالم و یا تشخیص زود هنگام سرطان با آموزش علایم اولیه احتمالی ابتلاء به سرطان کمک کنند، اشاره کرد و گفت: کارشناسان و متخصصین آموزش بهداشت باید در کنار مراکز تحقیقات سرطان در کنار آخرین یافته های علمی و تحقیقات چه در داخل کشور و چه خارج از کشور؛ محتواهای علمی را به زبان ساده و قابل فهم و قابل درک برای مردم به روشی جذاب و روشی که دسترسی آن برای مردم آسان باشد، تبدیل کنند.

کشاورز محمدی افزود: در همین راستا، مرکز تحقیقات سرطان دانشگاه علوم پزشکی تهران تدوین کتاب ساده، کاربردی و جامع برای مخاطب عام را در دستور کار خود قرار داد و ماحصل تلاش متخصصان آموزش بهداشت و ارتقای سلامت و محققان سرطان و تیمی از محققان در قالب کتابی با عنوان “آنچه مردم باید در مورد اصول پیشگیری از سرطان ها بدانند” اکنون منتشر شده و  به صورت دیجیتال و رایگان در اختیار همگان قرار گرفته است.

وی با بیان اینکه در این کتاب ابتدا عوامل کلی خطر سرطان ها گفته شده و سپس در هر فصل به معرفی یک سرطان خاص پرداخته شده است، گفت: در ابتدای هر فصل ابتدا عوامل خطر، علائم بیماری که افراد باید نسبت به رویت آن ها حساس باشند و نکات پیشگیری و … پرداخته شده که به صورت الکترونیک قابل دانلود است.

تغییر در وضعیت عمومی بدن و مراجعه به پزشک

در  فصل اول کتاب “آنچه مردم باید در مورد اصول پیشگیری از سرطان ها بدانند” آمده است که افراد در صورت مشاهده علائم زیر باید به پزشک مراجعه کنند:

احساس خستگی مزمن، از دست دادن اشتها، کاهش وزن بدون دلیل، درد بدون دلیل مشخص، تعریق شبانه زیاد یا سنگین، برآمدگی غیرمعمول، وجود توده یا تورم در هر نقطه بدن به خصوص در پستان، تورم بدون درد غدد لنفاوی در ناحیه گردن، زیر بغل یا ناحیه کشاله ران که ظرف چند هفته همراه با تب با علت ناشناخته بوده و برطرف نمی شود.

علائم مشکوک دستگاه گوارشی

در فصل اول کتاب، علائم مشکوک دستگاه گوارشی نام برده شده است که شامل موارد زیر می شود: احساس گیرکردن غذا در گلو در حین خوردن غذا، زخم زبان یا دهان که خوب نشود، بلع مشکل، گلودردی که خوب نشود، تهوع و استفراغ به ویژه استفراغ مواد غذایی جامد بلافاصله پس از صرف غذا، نفخ معده بعد از غذا، سوزش سر دل مداوم یا سوء هاضمه، تغییر در عادات روده، نفخ مداوم، اسهال مزمن، سیاه شدن یا تیره شدن رنگ مدفوع و خون در مدفوع.

علائم مشکوک دستگاه تنفسی

در این کتاب  علائم دستگاه تنفسی را شامل سرفه مداوم، تنگی نفس، تغییر صدا مثلاً صدای خشدار یا خشونت صدا، سرفه خونی، درد قفسه سینه، درد پشت جناغ یا گلودرد معرفی کرده است.

علائم مشکوک دستگاه ادراری-تناسلی

در فصل اول کتاب “آنچه مردم باید در مورد اصول پیشگیری از سرطان ها بدانند”، علائم مربوط به دستگاه ادراری تناسلی نام برده شده است که عبارتند از: اختلال در ادرار، جریان ادرار ضعیف و یا قطع ادرار و یا نیاز به فشار در تخلیه مثانه، نیاز به ادرار کردن مکرر در شب، وجود خون در ادرار، وجود خون در مایع منی، ناراحتی در هنگام نشستن ناشی از بزرگ شدن پروستات، لکه بینی یا خونریزی خفیف بین یا به دنبال پریودها، خونریزی قاعدگی طولانی تر و سنگین تر از معمول، خونریزی پس از مقاربت و یا پس از یک معاینه لگنی، درد در هنگام مقاربت جنسی، خونریزی پس از یائسگی.

علائم مشکوک پوستی

در فصل اول کتاب به علائم پوستی اشاره شده که: خارش (خارش عمومی که ممکن است شدید باشد)، هرگونه تغییر در وضعیت خال های پوستی مثل تغییر رنگ یا خونریزی خال، افزایش تعداد خال و یا اندازه آن، ترشح از خال، تراوش و یا پوسته پوسته شدن یک زخم باز که برای چند هفته بازمی ماند، تغییرات پوستی به صورتی براق، قرمز، سفید، مروارید شکل و یا برآمدگی پوستی شفاف و …از علائم مشکوک پوستی هستند.

آمار ابتلا به سرطان در دنیا و ایران

در این کتاب به افزایش میانگین عمر انسان ها اشاره شده، به طوری که گفته شده: میزان ابتلا به سرطان نیز در جهان و ایران افزایش یافته است، به طوری که طی ۱۰ سال گذشته موارد ابتلا به سرطان در جهان بیش از ۳۰ درصد افزایش یافته است، در عین حال که میزان بروز سرطان در کشورهای پیشرفته بالاتر از کشورهای درحال توسعه است؛ همچنین افزایش آمار سرطان الزاما به معنای افزایش ابتلا به سرطان نیست، این بدین معناست که تست ها و امکانات تشخیصی توسعه یافته و موارد مثبت بهتر از گذشته کشف و شناسایی می شوند.

شیوع سرطان در مردان بیشتر از زنان

در کتاب “آنچه مردم باید درمورد اصول پیشگیری از سرطان ها بدانند”، آمده است که: خطر ابتلا به سرطان در طول عمر ایرانیان برای مردان ۱ نفر از ۳ نفر و در زنان ۱ نفر از ۵ نفر است که بعضی سرطان ها مثل سرطان های پروستات و بیضه فقط در مردان و سرطان های دهانه رحم، رحم و تخمدان ها فقط در زنان ایجاد می شود.

شایع ترین سرطان ها در مردان و زنان ایرانی

در این کتاب آمده است که سرطان هایی مثل سرطان پستان در مردان هم مشاهده می شود ولی بسیار نادر است. شایع ترین سرطان ها در زنان ایرانی سرطان پستان، روده بزرگ، تیروئید و ریه است و در مردان سرطان معده، پروستات، روده بزرگ، مثانه و ریه است.

در این کتاب خطر ابتلا به سرطان قبل از ۷۵ سالگی در ایران ۲۵ درصد در هر دو جنس آمده است؛ یعنی از هر ۴ ایرانی احتمالاً یک نفر قبل از سن ۷۵ سالگی به سرطان مبتلا خواهد شد. باید در نظر داشت که نوع سرطان در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه نیز با یکدیگر متفاوت است. برای مثال سرطان های گردن رحم، معده، مری در کشورهای درحال توسعه رایج تر است، ولی سرطان های پستان، پروستات و روده بزرگ در کشورهای پیشرفته رایج تر هستند.

در کتاب فوق ذکر شده است که در آینده های نزدیک شاهد افزایش موارد سرطان ها به خصوص سرطان هایی مثل پستان، پروستات و روده بزرگ خواهیم بود. این افزایش مربوط به تمام کشورهای درحال توسعه بوده و ناشی از افزایش متوسط سن و بهبود امید به زندگی و همچنین بهبود روش های تشخیصی در آن ها است.

در کتاب “آنچه مردم باید درمورد اصول پیشگیری از سرطان ها بدانند”، آمده است: توزیع بروز سرطان در مناطق مختلف کشور ما بسیار متغیر است و بسته به شرایط جغرافیایی، قومیت ها، سبک زندگی و شیوع عوامل خطر باهم تفاوت دارند. آمارهای موجود نشان می دهد سرطان مری در استان گلستان از سایر استان ها بالاتر است و سرطان معده در مناطق شمالی و شمال غرب کشور بیش از سایر مناطق مرکزی و جنوبی کشور است. بنابراین لازم است بر اساس شرایط موجود در هر منطقه، مردم با علائم و نشانه های سرطان هایی که در آن منطقه شایع تر است بیشتر آشنا شوند و آگاهی رسانی به مردم مبتنی بر انواع شایع سرطان در آن منطقه صورت گیرد.

بیشترین میزان مرگ و میر ناشی از سرطان در مردان و زنان

در این کتاب آمده است: بیشترین میزان مرگ و میر سرطان در ایران در مردان مربوط به معده، ریه، پروستات، خون و روده بزرگ بوده و در زنان مربوط به سرطان های پستان، معده، ریه و روده بزرگ است. آنچه در این میان قابل توجه است، میزان کشندگی متفاوت سرطان در کشورهای مختلف است. متأسفانه حدود دو سوم (۷۰ درصد) از تمام مرگ و میر ناشی از سرطان در کشورهای کم درآمد و با درآمد متوسط رخ می دهد و امکان بهبود بیماران به علت دسترسی ناکافی به تجهیزات تشخیصی-درمانی در این کشورها کمتر از کشورهای پیشرفته است. : هرچقدر سیستم بهداشتی و درمانی قوی تر باشد و بیماران زودتر تشخیص داده شوند، درمان ها به موقع و مناسب انجام می شود و از مرگ های بیشتری جلوگیری می شود.

در کتاب آنچه مردم باید درمورد اصول پیشگیری از سرطان ها بدانند، آمده است: نزدیک به نیمی از سرطان ها (۴۰ درصد) قابل پیشگیری هستند، همچنین بعد از ابتلا به سرطان نیز نزدیک به نیمی از سرطان ها (۴۰ درصد) قابل درمان هستند. برای مبارزه با سرطان باید در پیشگیری و تشخیص زودهنگام سرطان ها جدی بوده  و به درمان مناسب سرطان نیز اهمیت داده شود، درنهایت باید تمام بیماران تحت مراقبت های حمایتی و استفاده از درمان های کاهش درد (مراقبت های تسکینی) قرار گیرند.

تشخیص زودهنگام از طریق غربالگری افراد بدون علامت

در کتاب یاد شده به روش های مختلفی که برای تشخیص سرطان ها وجود دارد، اشاره شده است که شامل: معاینه، بررسی علائم بیماری، سابقه بیماری های فرد، سابقه فامیلی و نیز انجام آزمایش های تخصصی و در صورت لزوم نمونه برداری و نیز تصویربرداری به روش های مختلف از بدن، در موارد نادر از آزمون های ژنتیکی برای شناسایی جهش ژن های خاص که به برخی از انواع سرطان ها مرتبط است استفاده می شود. تشخیص زودهنگام می تواند از طریق غربالگری افراد بدون علامت به خصوص در افراد دارای عوامل خطر و یا از طریق مراجعه سریع افراد دارای علائم مشکوک به پزشک عملی شود.

در این کتاب همچنین اشاره شده که جراحی اصلی ترین و مهم ترین درمان سرطان  است که با برداشتن بافت ها و اعضای مبتلا، از گسترش بیماری به سایر مناطق بدن جلوگیری می شود. در رادیوتراپی توده های سرطانی تحت تابش اشعه درمانی قرار می گیرند تا منجر به کوچک شدن و گاهی از بین رفتن بافت سرطانی حتی بعد از انجام جراحی شوند. در شیمی درمانی داروهای شیمی درمانی که یا به صورت خوراکی و یا به صورت تزریقی به بیمار تجویز می شود منجر به از بین رفتن سلول های سرطانی و باقیمانده های آن در بدن بیمار می شود.

اهمیت مراقبت های حمایتی و تسکینی به اندازه درمان

در کتاب “آنچه مردم باید در مورد اصول پیشگیری از سرطان ها بدانند”، آمده است با توجه به اینکه بیماری سرطان علاوه بر مشکلات جسمی، شرایط روحی و روانی شدیدی را به بیمار و خانواده وارد می کند، لذا بیمار مبتلا به سرطان و خانواده های آن ها علاوه بر درمان بیماری، نیاز به مراقبت ها و مشاوره های دیگری دارند که شامل مشاوره روانشناسی و تغذیه و گاهی اقدامات بازتوانی و توانبخشی است.

در این کتاب به مشکلات زمینه ای بیماران مبتلا به سرطان اشاره شده است و آمده است که علاوه بر درمان های دارویی، آن ها ازنظر زندگی و انجام کارهای روزمره خود دچار مشکلات فراوانی می شوند که به صورت مستقیم به بیماری مربوط نمی شود، ولی این مشکلات گاهی چنان زیاد است که حتی روند درمان را تحت تأثیر قرار می دهد. خانواده، دوستان و اطرافیان بیمار می توانند حمایت های لازم را برای بیمار فراهم کنند تا بیماران فارغ از مشکلات ایجاد شده فقط به فکر تحمل درد بیماری و درما ن های آن باشند.

رویا یاوری-خبرنگار افتخاری ایسنا اصفهان

منبع:ایسنا