اهمیت جایگاه و کاربرد مواد پیشرفته در اقتصاد و توسعه پایدار

«سیدحسین میرحسینی» در حاشیه‌ی نخستین کنفرانس ملی مواد نوین که طی دو روز به صورت مجازی به میزبانی جهاددانشگاهی یزد در حال برگزاریست، در گفت‎وگو با خبرنگار ایسنا در خصوص اهمیت و ضرورت توسعه مواد پیشرفته، اظهار کرد: «مواد»، نقاط عطف و بنیان‌های فیزیکی تمدن بشر را شکل می‌دهد. دوره‌های تمدن بشری با مواد نام‌گذاری شده است که بیانگر تأثیر بالای مواد و فنون مربوط در توسعه جامعه بشری است و امروزه «مواد، انرژی و اطلاعات» نیز سه نقطه‌ اتکای اصلی در جوامع مدرن محسوب می‌شوند.

وی افزود: با گسترش صنعت و چالش محدودیت در انتخاب مواد، نیاز به موادی جدید با خواص گوناگون بهبود یافته و یا نیاز به خواص جدیدتر و دارای ویژگی‌های فراگیر، منجر به تولید مواد پیشرفته که نسل نوینی از مواد فلزی، سرامیکی، پلیمری و کامپوزیتی هستند و به‌دلیل ساختار داخلی جدید و متفاوت، از خواص فیزیکی و شیمیایی جدید و ممتازی نسبت به مواد متداول برخوردار هستند، شده است.

وی ادامه داد: این مواد در زمان کوتاهی توانسته‌اند جایگاه قابل قبولی را بدست آورند. براساس گزارش مرکز تحقیقات شفافیت بازار که در ماه دسامبر ۲۰۱۶ میلادی انتشار یافته است، بازار جهانی مواد پیشرفته در سال ۲۰۱۵ معادل ۷۶/۴۲ میلیارد دلارآمریکا ارزش‌گذاری شده است و پیش‌بینی می‌شود که این بازار در سال ۲۰۲۴ میلادی به ارزش ۴۸/۱۰۲ میلیارد دلار آمریکا دست یابد که نرخ رشد ترکیبی سالیانه CGAR) ۱۰.۴%) بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۴ را خواهد داشت.

میرحسینی خاطرنشان کرد: کاربردهای اصلی مواد پیشرفته عمدتا در صنایعی نظیر خودروسازی، هوافضا، برق و الکترونیک، انرژی، نظامی و پزشکی وجود دارد. آمریکای شمالی و اروپا مناطق دارای بازار جهانی برای مواد پیشرفته شناخته شده‌اند که در سال‌های اخیر کشورهای آسیایی نیز توانسته‌اند بخش قابل توجهی از این بازار را به خود اختصاص دهند. یکی از محرک‌های توسعه مواد پیشرفته، بحث تغییرات آب و هوایی است که آمارهای فزاینده تاثیرات منفی آن دولت‌مردان، مصرف‌کنندگان و تاجران را تحت فشار قرار داده است تا مواد سازگار با محیط زیست و دوستدار طبیعت در فنآوری‌های تولید استفاده و مورد پژوهش قرار دهند.

به گفته‌ی وی، با توجه به سیاست‌های برنامه‌های توسعه‌ای اقتصادی در کشور و ابلاغ و تحقق اقتصاد مقاومتی در سال‌های اخیر، قطعا یکی از حوزه‌های پیشرو در این راستا با توجه به نیاز فراگیر حوزه گسترش مواد پیشرفته در تمامی کاربردهای جهانی آن خواهد بود و بنا بر گزارشات اقتصادی محدود اما قابل استناد، بازار مواد پیشرفته در کشور ایران در سال‌های پیشرو تا سال ۱۴۰۴ رشد چشم‌گیری خواهد داشت؛ به عنوان نمونه، بازار پرینترهای سه بعدی که یکی از تکنولوژی‌های تازه نفس در این زمینه است تا سال ۱۴۰۵ خورشیدی می‌بایست رشد ۴۰ درصدی داشته باشد.

وی با بیان این که کشور در حوزه تولید علم در جایگاه خوب و در حال رشدی قرار دارد، گفت: به عنوان مثال جایگاه ایران در بین کشورهای جهان در علم نانو هفتم است اما متاسفانه این رتبه در تولید ثروت و بهره‌گیری سهمی از بازار جهانی در این حوزه بسیار ناچیز است که این مسئله و از دست دادن سهم بازار را در تقریبا درکل کاربردهای مواد پیشرفته شاهد هستیم و از این رو، مطالعه و مدیریت صحیح همراه با یک برنامه‌ریزی سازنده جهت دست‌یابی به سهم مناسبی از بازار مواد پیشرفته بسیار ضروری است.

این پژوهشگر یزدی عنوان کرد: تخمین زده می‌شود در صورت هدف‌گذاری مناسب همراه با حمایت و برنامه‌ریزی دقیق بتوان تا سال ۲۰ سال آینده به رقم دو میلیون نفر اشتغال در این زمینه دست پیدا کرد. هرچند از سوی نهادهای دولتی و حمایتی در این حوزه تسهیلات مختلف و خوبی پرداخت می‌شود اما آن‌چه برای حضور و ادامه حیات و رشد این حوزه لازم است تغییر دیدگاه صنعتی و مدیریتی است و تا مادامی‌که دیدگاه صنایع مصرف کننده مانند خودروسازی در کشور به سمت استفاده از مواد سنتی است، بدیهی است که استفاده از مواد پیشرفته نهادینه نخواهد شد و مشکلات زیست محیطی و پایین بودن کیفیت محصولات نهایی باقی خواهد ماند.

وی ادامه داد: علاوه بر این، وجود یارانه و پایین بودن قیمت حامل‌های سوخت و انرژی در کشور مانع از رشد صنایع پایه‌ای مانند مواد پیشرفته و در ادامه دیگر صنایع مصرف‌کننده در کاربرد های گوناگون خواهد شد. در عمل ما خود را از بهره‌مندی مزایای مختلف مانند کیفیت بالاتر زندگی، کاهش اثرات زیست محیطی و اقتصاد پویاتر محروم می‌کنیم. حضور مواد پیشرفته در کاربرد انرژی‌های تجدیدپذیر علاوه بر داشتن منابع انرژی پایدار و رشد اقتصادی فزاینده می‌تواند جایگاه کشور بعنوان هاب انرژی را در آینده تثبیت کند.

وی گفت: نباید فراموش شود که مواد پیشرفته یکی از اولویت‌گذاری بسیاری از کشورهای دنیا در زمینه علم و فناوری است، چنان‌ که درگذشته در طول دوران‌های مختلف اعصار و دوره‌های پیشرفت بشری براساس مواد مانند عصر سنگ، آهن و سیلیکون نام‌گذاری شده و می‌شود، در سال‌های اخیر مباحث بسیار جدیدی مانند فرامواد مطرح شده‌اند که نشان‌دهنده رشد پویا و مولد حوزه مواد پیشرفته است که چنان‌چه نتوانیم خود را هماهنگ با ضرب آهنگ این تکنوازی قرار دهیم قطعا دچار عقب‌ماندگی‌های شدید خواهیم شد.

توسعه فناوری و تولید مواد پیشرفته در راستای حل نیازها

میرحسینی با بیان این که به‌طور کلی موضوعات مربوط به محیط‌زیست، معادن، سلامت، امنیت و دفاع، انرژی و حمل و نقل اهم مسائلی هستند که اگر مواد پیشرفته راه‌حلی برای آن دارد باید در اولویت قرار بگیرند، اظهار کرد: سهم دانش و فناوری در تولید مواد پیشرفته قابل ملاحظه است، بدین معنا که دانش و فناوری در تولید این مواد منجر به ارزش افزوده می‌شود. آن دانشی که یک ماده خام نسبتاً ارزان‌قیمت را به یک ماده با قابلیت‌های ارتقاءیافته و ارزشمند تبدیل می‌کند در این‌جا اهمیت بیشتری دارد. البته این به معنای نفی اهمیت منابع و مواهب طبیعی که در کشور ما وجود دارد، نیست.

وی اضافه کرد: قطعاً اگر در کنار دانش و فناوری از مواد اولیه و منابع باکیفیت مبتنی بر مزیت نسبی کشور استفاده کنیم این می‌تواند منجر به افزایش رقابت‌پذیری شود اما نقش دانش و فناوری در این میان غیرقابل انکار است. به عنوان مثال ژاپن اصلاً زمینی ندارد که بخواهد از مزیت آن برخوردار شود ولی وقتی دانش و فناوری را در اختیار داشته باشد قطب بلامنازع تولید مواد مغناطیسی در دنیا می‌شود. آن چه در سیاست‌گذاری‌ها برای حوزه مواد پیشرفته باید به آن توجه کنیم این است که چگونه سرمایه‌های طبیعی‌مان را با سرمایه‌های انسانی‌مان تلفیق و از آن ثروت خلق کنیم.

وی با تاکید بر این که اولویت‌گذاری کار سخت و نیازمند دانش و تجربه بالایی است، گفت: در اولویت‌گذاری باید جنبه‌های مختلفی را درنظر گرفت. بازار (اعم از داخلی یا خارجی) یک جنبه است و اگر ما مواد پیشرفته تولید کنیم بعد نتوانیم آن را به قیمت مناسبی بفروشیم یعنی درست اولویت‌گذاری نکرده‌ایم؛ یعنی منطبق بر نیازهای ملی برای فروش داخلی یا نیازهای بین‌المللی برای صادرات نبوده است.

رئیس پژوهشکده مواد نوین سرامیکی جهاددانشگاهی یزد مزیت‌های نسبی و توان‌مندی را یک جنبه دیگر خواند و افزود: به عنوان مثال یک واحد تولید مواد پیشرفته بسازیم که نیازمند واردات مواد اولیه‌ای با کاربرد دوگانه است و با این اوضاع سیاسی تأمین آن مشکل است خوب این منطق اقتصادی ندارد. شاید در مواردی منطق راهبردی داشته باشد که آن هم داستانش فرق می‌کند.

وی مدل اجرایی را هم بسیار مهم می‌داند و تصریح می‌کند: باز مثال دیگر بیان می‌کنم موردی وجود دارد که هم بر اساس مزیت نسبی کشور و هم بر اساس تقاضاهای رو به رشد بین‌المللی یک فرصت خوب برای توسعه مواد پیشرفته است که متأسفانه مدل اجرایی‌اش مشکل دارد. یعنی چون تاکنون در صادرات این محصول در سطح بین‌المللی مطرح نبوده‌ایم الان نمی‌توانیم صادر کنیم. خوب این موضوع مدل اجرایی‌اش مشکل دارد. باید از همان ابتدا با مشارکت بین‌المللی برای تضمین بازار ورود می‌کردیم. این است که می‌گویم اولویت‌گذاری کار دشواری است و علاوه بر دانش، نیازمند بینش است.

لزوم توسعه فناوری برای پاسخ‌گویی به نیازها

میرحسینی در ادامه خاطرنشان کرد: در حوزه‌های صادراتی نیز باید کار گسترده‌تری صورت بگیرد تا مشخص شود چه سهمی از بازار بین‌المللی با چه مدلی برای ما قابل اکتساب است. قطعاً اگر منطقی و حساب شده جلو برویم، از مشاوره‌های بین‌المللی استفاده کنیم و مدل درستی انتخاب کنیم می‌توانیم با بهره‌گیری از مزیت‌های طبیعی و مهم‌تر از آن دانش و مغزافزار ایرانی که در قالب دانش‌آموختگان خوش‌فکر و با استعداد جوان نمود یافته است سهم مناسبی از بازارهای جهانی را به خود اختصاص دهیم.

وی بیان کرد: در سرمایه‌گذاری کشورهای توسعه‌یافته در حوزه مواد پیشرفته، این نکته قابل ذکر است که در اسناد سیاستی این کشورها اولویت و جایگاه ویژه‌ای برای این دسته از فناوری‌ها و نوآوری‌ها قائل شده‌اند و طبیعتاً منجر به تزریق منابع مناسبی هم برای توسعه این حوزه شده است. برنامه‌های تحقیقاتی متعددی ترتیب داده‌اند، زیرساخت‌های قابل‌توجهی فراهم کرده‌اند، محققان زیادی را به‌کار گرفتند و حتی با توجه به مخارج بالای تحقیق و توسعه در حوزه مواد پیشرفته، تقسیم کار منطقه‌ای و بین‌المللی انجام داده‌اند.

این مسئول گفت: البته آمار تجمیع شده‌ای از میزان سرمایه‌گذاری‌ کشورها در تحقیق و در تولید مواد پیشرفته در دست نیست و این خودش چند علت دارد. یکی این‌که اساساً حوزه مواد پیشرفته یک حوزه راهبردی برای کشورهای پیشرفته است چراکه نخستین پیامدهای فنی خود را در حوزه‌های راهبردی دفاعی و امنیتی نشان می‌دهد و طبیعتاً دولت‌ها چنین اطلاعاتی را با جزییات دقیق فاش نمی‌کنند.

وی افزود: دیگر این‌که حوزه مواد یک حوزه عام است و سرمایه‌گذاری درباره آن در گستره وسیعی از موضوعات ممکن است تعریف شود. مثلاً ممکن است پروژه‌ای درباره کاهش مصرف سوخت در خودرو تعریف شود که عملاً مرتبط با تحقیق درباره مواد پیشرفته باشد یا پروژه‌ای درباره افزایش برد یک موشک تعریف شود که به توسعه یک ماده جدید بیانجامد.

ارتقای کیفیت زندگی مردم با فناوری‌های مواد پیشرفته

میرحسینی ابراز کرد: دست‌یابی به سهم مناسبی از تجارت جهانی با استفاده از فناوری مواد پیشرفته یکی از اهداف تدوین سند راهبردی در حوزه توسعه فناوری مواد و ساخت پیشرفته قلم‌داد می‌شود. کشور ایران می‌تواند با استفاده از فناوری مواد پیشرفته به سهم خوبی از بازار جهانی برسد. همچنین با استفاده از مزایای فناوری مواد پیشرفته می‌توان به ارتقای کیفیت زندگی مردم در بخش‌های مختلف از جمله سلامت، محصولات صنعتی، محیط زیست کمک می‌کند.

به گفته‌ی وی، حوزه‌های فناورانه در بخش مواد و ساخت پیشرفته یکی از نیازهای مبرم صنایع داخلی است و در حوزه‌های راهبردی در کشور نقش کلیدی بازی می‌کند.

وی ادامه داد: فناوری‌های مواد در کشور از تکیه بر منابع اولیه، ارزش افزوده کم و با فناوری محدود باید به سمت تولیدات مبتنی بر دانش فنی و با ارزش افزوده بالا که در صنایع مختلف و راهبردی حرکت کند.

میرحسینی در پایان عنوان کرد: تدوین سند راهبردی توسعه فناوری در این حوزه و نقشه راه تحقق آن، ابزاری مناسب جهت نیل به اهداف توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در کشور هست و تحقق اقتصاد دانش‌بنیان و مقاومتی در کشور نیازمند توجه به فناوری‌های راهبردی چون فناوری مواد و ساخت پیشرفته است که فناوری راهبردی و زیرساختی به حساب می‌آید.

لزطم به یادآوریست؛ نخستین کنفرانس ملی مواد نوین با هدف تلاش برای ایجاد زمینه‌ی مناسب برای حضور و اشتراک نظرات علمی و فنیِ اساتید، اعضای هیئت علمی، دانشجویان، صنعتگران و تمامی علاقه‌مندان حوزه‌ی مواد، متالورژی و سرامیک  به دلیل شیوع ویروس کرونا بصورت آنلاین و غیرحضوری برگزار می‌شود.

انتهای پیام

منبع:ایسنا