این‌جا شب نیست…
روزها تاریک و شب‌ها روشن، لب‌ها عطشان و معده‌ها جوعان؛ «رمضان» است. ماه میهمانی که می‌رسد، روز برای بسیاری از کسبه، از دم‌دم‌های اذان ظهر شروع می‌شود و تا اذان مغرب ادامه پیدا می‌یابد؛ از تیزیِ آفتابی که بر هُرم بدن می‌افزاید، تا غروبی که جان را در تنْ کرِخت می‌کند. اما همین‌که آفتاب می‌رود، شهر بیدار می‌شود؛ خیابان‌ها ترافیک می‌بندد و مغازه‌ها یکی‌یکی باز می‌کنند. اغلب رستوران‌ها، کافه‌ها، اغذیه‌فروشی‌ها و فروشگاه‌هایی که سروکارشان با خوراکی و مواد غذایی‌ست، بعد از افطار شروع به کار می‌کنند. پارک‌ها و محافل عمومی غلغله شده و قرارها و دیدارها به ساعات تاریکیِ شب موکول می‌شود.
نقل امروز و دیروز نیست، سال‌هاست که ماه رمضان تنها بازه زمانی‌ست که شب‌هایش از روزها، باکیفیت‌تر و شلوغ‌تر است. در سال‌های اخیر، روالِ زندگی در ماه رمضان بدین‌صورت است که اغلب مشاغل اداری، به‌دلیل رفاه حال روزه‌داران، ساعت کاری کوتاه‌تری دارند. به‌همین ترتیب خیلی از مشاغل دیگر هم به تبعیت از ساعت حضور افراد شاغل، زمان کاری خود را با آن‌ها منطبق می‌کنند. در یک‌ماهِ رمضان، از افطار تا سحر شب نیست.
حیات شبانه چرا و چگونه به‌وجود آمد؟
یعقوب موسوی، استاد دانشگاه، در گفت‌وگو با ایسنا به این مسئله اشاره کرد که از آن‌جایی‌که شهر نمی‌تواند در طول روز پاسخ‌گوی تمام انتظارات و مطالبات مردم باشد و جمعیت متکثر و متنوع و دارای سلایق، اشتغال و فعالیت‌های مختلف نمی‌توانند به‌طور کامل در روز تأمین شوند و خواسته‌هایشان مجاب شود، بخشی از امور خود را به شب که آرامش بیشتری بر فضا حاکم است، موکول می‌کنند.
به‌صورت طبیعی، برخی مراکز درمانی و بهداشتی، خدماتی، رفاهی و… شب‌ها فعال‌اند، بنابراین برای این‌که از فعالیت آن‌ها خوب استفاده شود، می‌بایست حیات شبانه را پذیرفت. این پژوهشگر گفت: «این‌که بگوییم شهر باید از ساعت دوازده شب تعطیل بشود تا صبح، فرمولی غلط، ناقص و نابه‌کاراست. شب‌ها فعالیت بیمارستان‌ها برقرار است و افراد در سطحِ شهر جابه‌جا می‌شوند. حتی بعضی از افراد دوست دارند از فضای شب استفاده‌های معنوی، فرهنگی و تفریحی کنند. به‌همین دلیل، نهادهای مسئول در جای‌جای دنیا، بخش‌هایی از شهر را تا پاسی از شب به برخی فعالیت‌ها تخصیص داده‌اند».
در طی سالیان دراز، در دنیا، شهرها گسترش یافته‌اند و به‌تبع، انتظارات و توقعات توده‌های شهرنشین نیز افزایش پیدا کرده و با این امکاناتی که شهرها به لحاظ زیرساخت فراهم کرده‌اند، حیات شبانه، مطالبه اجتناب‌ناپذیر و منطقی مردم است که می‌خواهند از آن استفاده کنند. اما در ایران مدت‌هاست که موضوع حیات شبانه در حوزه مدیریت شهری، در سازمان‌هایی نظیر شهرداری مطرح، و بخشی از مناطق تهران هم برای این امر مشخص شده‌است. موسوی در این‌باره بیان کرد: «در این پروژه، منطقه ۱۲ تهران به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین پاتوق‌ها جهت برقراری این رویداد معرفی می‌شود. اما در حال حاضر، امر مهم بحث بر سر طراحی، برنامه‌ریزی، تخصیص فضاهای خاص و کنترل حیات شبانه است».
این جامعه‌شناس درباره حیات شبانه در ماه رمضان در ایران این‌چنین توضیح داد: «در ایران و در ایّام ماه رمضان، فعالیت‌های شب‌هنگام می‌تواند معنوی، عبادی، دینی و نیایشی باشد. به‌همین منظور می‌توان درِ برخی از مساجد را در شب باز گذاشت. یا می‌توان فضاهایی را مختص «لیالیِ قدر» طراحی کرد که کاربری شبانه‌اش ثمربخش است. فضای شبانه تغییر اجتناب‌ناپذیر شهر است و به چگونگیِ استفاده و مدیریت آن بازمی‌گردد. می‌توان از حیات شبانه استفاده صنعتی، تجاری، رفاهی، فرهنگی و… کرد. می‌توان حیات شبانه را در کاربری‌های مختلف طراحی کرد، از جمله کاربری‌های فرهنگی و مذهبی».
حیات شبانه چه اثری بر روحیه عمومی مردم می‌گذارد؟
زیست در شب به چیزی لطمه نمی‌زند، بلکه تجدید قوایی‌ست مثبت. در روان‌شناسیِ شهر سلایق، علایق، گرایش‌ها و طبع‌های روحی و روانی متنوع‌اند. برخی دوست دارند و ترجیح می‌دهند شب‌ها زندگی کنند، نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت، کما این‌که تعدادشان محدود باشد. جوانانی هستند که به هر علّت، شب‌بیدار و روزخواب‌اند. زنان و مردانی وجود دارند که شب زندگی‌شان است و روز زمانِ استراحت‌شان. شاید بعضی فکر کنند که استراحت در شب و کار کردن در روز، درست‌ترین سبک زندگی باشد، این جامعه‌شناس در این‌باره گفت: «این یک توصیه و تکلیفی استحبابی‌ست و اجرا و اجباری در کار نیست. یعنی افراد می‌توانند شب‌ها تا صبح بیدار بمانند، به عبادت و نیایش بپردازند، کتاب بخوانند، قدم بزنند، پیاده‌روی، ورزش و تفریح کنند، و این به علاقه افراد برمی‌گردد. یک شهرِ شهروندمدار، شهری‌ست که آدم‌ها در آن دارای حقوقی هستند، و حق زندگی در فضایی را دارند که آن را مطالبه می‌کنند. از این رو، متولیان شهری اگر می‌خواهند به حقوق آن‌ها پاسخ بدهند، باید بپذیرند که بخشی از مردم، زیست شبانه دارند و نمی‌توان این حق شهروندی را از آنان سلب کرد.
زمانی‌که زیست شبانه این بخش به رسمیت شناخته شود، می‌بایست فضا و امکاناتی را برای آن‌ها تدارک دید. ممکن است یا خیابان‌هایی را تخصیص دهیم یا این‌که مراکز و نقاطی را برای این امر تعریف کنیم. حتی لازم نیست تمام شهر به امکانات زیست شبانه مجهز شوند؛ حداقل این ایده برای شهری با شرایطی مثل تهران نشدنی و ناخواناست. اما اگر حیات شبانه، حداقل در برخی مناطق به رسمیت شناخته‌شود، بخشی از فعالیت‌های روزانه به شب منتقل می‌شود. در بعضی از شهرهای جهان، شهرهای زیرزمینی تعریف کرده‌اند؛ بدین‌صورت که مثلاً در شهری مثل توکیو، بخشی از اماکن را زیرِ زمین ساخته‌اند، چراکه فضای زیادی ندارند».
موسوی به راه‌اندازی فضای آموزشی شبانه در شهر اشاره کرد و گفت: «به‌غیر از مراکز بهداری، درمانی، آتش‌نشانی و… می‌بایست مراکز بیشتری را برای فعالیت در شب اختصاص داد. می‌توان مراکز فرهنگی، ورزشی و آموزشی بیشتری را برای فعالیت در شب دایر کرد. دسته‌ای از افراد وجود دارند که شب‌ها گیرایی بیشتری برای درس خواندن دارند یا این‌که در طول روز مجال و فرصت حضور در فضای آموزشی را ندارند و می‌بایست زمینه برای تعالی این افراد با تشکیل مراکز شبانه فراهم شود و این مستلزم تصمیم‌گیری‌های بزرگ است».
این عضو هیئت علمی دانشگاه الزّهرا موکداً اشاره کرد: «برای بیشتر شدنِ فعالیت‌های فرهنگی و هنری در شب‌ها، می‌توان ساعت فعالیت سالن‌های تئاتر، کنسرت و سینما را افزایش داد و اماکنی را برای کارهای هنری مثل نقّالی، روخوانی، مرثیه‌خوانی، نمایش، روخوانی و نقد کتاب و… چیزهایی که با سنّت عمومی ما هم‌ساز است، تعبیه کرد. شهرداری می‌بایست زورخانه‌ها یا نقّال‌خانه‌های سنّتی را احیاء کرده و چراغ آن‌ها را روشن بگذارد. کافه‌تریاهایی که شب شعر و موسیقی سالم در آن‌ها برگزار می‌شود، به بهداشت روانیِ ساکنین شهر کمک می‌کنند و به نیازهای روحیِ آن‌ها پاسخ می‌دهند. همه‌جای دنیا چنین چیزهایی هست، حال می‌توان ساعت آن را کوتاه و بلند کرد».
کدام مناطق در پایتخت ظرفیت برای برقراری زیست شبانه را دارند؟
سیدیعقوب موسوی بعضی از مناطق تهران را برای اجرای این طرح، مناسب دانست و از آن‌ها نام برد: «محدوده خیابان پانزده خرداد، خیابان ناصرخسرو، میدان فردوسی، بهارستان، خیابان سی تیر، پارک دانشجو، پارک لاله، میدان انقلاب، و به‌طور کلی حوالی منطقه ۱۲ تهران و یک یا دو محله هم‌جوار، مستعدترین مناطق برای راه‌اندازی طرح زیست شبانه است. مناطق ۱، ۲، ۳ ، ۱۶، ۲۰، ۲۱ و ۲۲ و… به‌دلیل در دسترس نبودن برای همه شهروندان و طبقات، ظرفیت کمتری را برای اجرای این طرح دارند. منطقه ۱۲ تهران هم دسترسی خوبی دارد و هم فضاهای فرهنگی، تاریخی، تفریحی اعم از موزه، کافه، پارک و… بسیاری دارد و این امکان را دارد تا در زمینه‌های مختلف شبانه، فعالیت کند».
