باغ سالاریه؛ از پیدایش تا نابودی

خشایار نصرتی، کارشناس ارشد مطالعات معماری ایران، در نشست بنیاد قم پژوهی که با موضوع بازشناسی و تحلیل سیر تحول باغ سالاریه و تاثیر آن بر حیات شهرقم بر مبنای اسناد در موسسه طلوع مهر قم برگزار شد؛ با توجه به پیشینه قم بر اساس منابع اطلاعاتی موجود، عنوان کرد: شهر قم باغ شهری به معنای واقعی بوده است و باغ سالاریه به عنوان باغی شاخص در گذشته ریه شهر محسوب می‌شده است.

وی ادامه داد: هنوز قدیمی‌ترها تا دهه‌های شصت و هفتاد نیز آن را به یاد می‌آورند ولی جوانان و نوجوانان دهه هشتاد و نود هیچ اطلاعاتی از آن ندارند و الان چیزی از این باغ باقی نمانده است و تا سه سال آینده با توجه به تغییر کاربری‌های آن چیزی از آن باقی نخواهد ماند.

وی با اشاره به اینکه با توجه به اینکه خود شهر قم در آن دوره نسبت به دیگر شهرهای کشور مساحت زیادی نداشته است، گفت: باغ سالاریه نسبت به شهر قم که جمعیت زیادی هم نداشته مساحت قابل توجهی داشته است.

وی در خصوص معنای باغ ایرانی افزود: باغ‌های ایرانی با پیدایش قنات پیوند خورده‌اند و اولین باغ‌های ایرانی در مسیر خروجی قنات‌های شکل گرفته‌اند و باغ سالاریه نیز دارای چنین ویژگی بوده و در خود این باغ در یک دوره زمانی سیر تکامل را پیموده و به تدریج  بناهایی به آن اضافه شد که بعدها تخریب شده اند.

نصرتی بیان کرد: مالک این باغ در دوره فتحعلی شاه قاجار، میرزا ابوطالب، مجتهد قمی، بوده است که در زمان مالکیتش به توسعه بیشتر باغ همت گماشت.

وی اضافه کرد: در گذشته باغ از محدوده شهری به اندازه نیم فرسنگ فاصله داشت و با توجه به اینکه هر فرسنگ شش کیلومتر است فاصله باغ سالاریه تا قم سه کیلومتر بوده است.

وی اظهار کرد: مساحت باغ در سال ۱۳۱۱ ش حدود ۲۰۰ جریب بوده است و چون هر جریب برابر با یک هکتار است، در نتیجه مساحت تقریبی آن دویست هکتار بوده است.

این پژوهشگر باغ قلعه صدری و کرباسی را از دیگر باغ های هم‌تراز باغ سالاریه در قم عنوان کرد و گفت: تا قبل از پیدایش باغ قلعه صدری، باغ سالاریه در دوره اولیه آن، از باغ های شاخص قم بوده است.

وی در خصوص علت نامگذاری و وجه تسمیه این باغ چنین گفت: این باغ همان باغ زنیبل آباد است که بعدها به دلیل علاقه زیاد سید محمد باقر  متولی باشی به فرزندش (سالار التولیه) به باغ سالاریه نامگذاری شد و برخی منابع علت نامگذاری آن را نامیدن ساختمان داخل باغ به سالاریه حکایت می‌کند که سپس نام ساختمان یعنی سالاریه بر قسمت زیادی از باغ زنبیل آباد سابق اطلاق گردید ولی در هیچ منبعی وجه تسمیه باغ زنبیل آباد قم یافت نشد.

وی ادامه داد: برخی اقوال حکایت از فوت سالارالتولیه در این باغ در زمان متولی باشی پدر دارند اما چون سالارالتولیه در سال ۱۳۲۲ دو سال بعد از فوت پدرش در می گذرد، نادرستی این حکایات معلوم می‌شود.

از حضور امین السلطان تا تدریس امام خمینی (ره) در باغ سالاریه

این پژوهشگر به تحولات زیاد این باغ از دوره قاجاریه به بعد اشاره کرد و افزود: در زمان پهلوی اول ساختمانی در آن ساخته شد و از دوره پهلوی دوم و بعد از اختلاف مرحوم تولیت با وی به دلیل آنکه از خاندان پهلوی کسی به آنجا رفت و آمد نمی‌کرد، توسعه بیشتری پیدا نکرد.

وی اظهار کرد: در پیش از انقلاب اسلامی امام خمینی(ره) برای تدریس در آن باغ اقامت داشتند و از آن استفاده می کردند ولی سپس از لحاظ عمران و آبادانی مورد غفلت و مهجوریت قرار گرفت.

وی افزود: در دوره قاجار میرزا ابوطالب مجتهدی قمی که داماد میرزای قمی بوده و پدرِ مادر میرزا حسین متولی باشی بوده است و همچنین میرزا حسین که با ناصرالدین شاه هم دوره بوده و سپس پسرش سیدمحمدباقر همگی همت بر توسعه و عمران باغ داشتند.

وی ادامه داد: مرحوم سید محمد باقر متولی باشی در سال ۱۳۲۰ ش فوت می کند و جانشین ایشان پسرش سیدابوالفضل تولیت بوده است و مالکیت آن حتی تا بعد از انقلاب نیز ادامه داشته است و ایشان نیز در سال ۱۳۵۸ از دنیا می روند و سپس اختیار این باغ به همسر سومش طاهره غفاری می‌رسد.

وی گفت: شهر قم دارای گویش خاص خود بوده و با چند شهر همسایگی داشته است و بر اساس منابع زیادی این شهر از ابتدا شکل گیری مذهبی و شیعی بوده است و از باغ های زیادی تشکیل شده بود.

نصرتی در خصوص تعریف باغ ایرانی چنین گفت: “باغی که در آن آب جاری باشد و بنایی به عنوان کوشک در انتهای آن قرار بگیرد و چهار طرف آن را درختان میوه و سایه‌دار محصور کرده باشد، باغ ایرانی محسوب می‌شود. چهارباغ  نیز باید در چهارطرف آن درختکاری شده باشد که نمونه آن باغ همایون و باغ ارم شیراز است.

 باغ‌های هزار ساله قمی که از بین رفتند

وی با بیان اینکه باغ فین کاشان نزدیک‌ترین چهارباغ ایرانی به قم بوده است، اظهار کرد: در قم باغ‌های زیادی مانند باغ نارنجستان، باغ غیاث آباد، حاج عسکرخان، سیدون، باغ کرباسی، گنبد سبز، باغ دلگشا و ناظم آباد بوده است که همگی از بین رفته‌اند.

وی اضافه کرد: بر اساس متون تاریخی سابقه تاریخی این باغ حداقل به  یک هزار و صد سال می رسد ولی متاُسفانه تنها یک عکس از کوشک زیبای باغ سالاریه در آن سال‌ها (اوایل دهه سی شمسی) موجود است که آن را نیز یک جهانگرد اروپایی (آلمانی) گرفته است.

وی گفت: حاج میرزا حسین و سیدمحمدباقر متولی باشی فضای سبز زیادی را در این باغ ایجاد کردند و استخر ذخیره آب و آب انبار برای آن ساخته و دور آن را چینه کشی کردند و هم چنین عمارت بسیار عالی را که لازمه باغ ایرانی بوده است در آن ساختند.

این پژوهشگر افزود: در سال‌های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۵ مقدار تقریبی باغ شصت هکتار بوده است و بخشی از آن از بین رفته و بخشی نیز فروخته شده است و از سال ۱۳۸۵ حدود دوازده هکتار از کل این باغ باقی مانده و بقیه نیز موجودیت خاصی ندارد.

وی افزود: با توجه به اینکه باغ مذکور وسعت بسیار زیاد و درختان میوه زیادی نیز داشته است لذا مردم از آن محیط به صورت باغ گردشی استفاده می کردند.

وی اشاره کرد: در دوره صفویه این باغ کامل بوده ولی عمارت نداشته است و بناها در دوره قاجار و پهلوی به آن اضافه شده‌اند و بر اساس منابع تاریخی علمای بزرگ و مجتهدان و علمای نامدار آن دوره در تکمیل و آبادانی آن کوشیده اند.

وی با اشاره به اینکه اقتصاد شهر قم اقتصاد مبتنی بر کشاورزی بوده است، افزود: به همین دلیل باغ و مزارع  زیادی در قم وجود داشته است.

وی بیان کرد: شهرداری در دهه نود موافقت خود را مبنی بر حفظ این باغ اعلام کرد ولی در همان سال با تشکیل کمیسیون ماده پنج بخشی از این باغ از بین رفت و در مرحله دوم نیز کلا تغییر کاربری داده شد و سال گذشته نیز دچار آتش سوزی شد، درنتیجه چیزی از آن دیگر باقی نمانده است.

این پژوشگر گفت: اگر این باغ با همان مساحت و کوشک، بناها، درختان و دیوار چینه‌ای حفظ شده بود، با توجه به پیشینه تاریخی‌اش و با توجه به  این که رجال تاثیرگذار تاریخ دویست سال اخیر ایران از جمله امین السلطان، رضا شاه، تیمور تاش، دکترعلی امینی، آیت الله شیخ عبدالکریم حائری و امام خمینی در آن اقامت داشته‌اند و هم چنین چون مالکان آن از بزرگان و علمای قم محسوب می‌شدند، قابلیت ثبت جهانی را داشته است.

انتهای پیام