بررسی اجمالی مشارکت زنان در پیروزی انقلاب اسلامی ایران

زنان نیمی از جمعیت کشور و رکن رکین آن را تشکیل می‌دهند و سهم زنان در تحولات جامعه بر هیچ‌کس پوشیده نیست. وضعیت اجتماعی زنان ایران در طول تاریخ پرفراز و نشیب این مرز و بوم، دستخوش تغییر و تحولات فراوان بوده است. انقلاب اسلامی به رهبری امام‌خمینی تحولی اساسی و ژرف در وضعیت زنان جامعه ایران پدید آورد. انقلاب اسلامی جایگاه و منزلت زنان را اعتلا بخشید و دامنه مشارکت آنان را گسترش داد. به همین منظور ایسنا قصد دارد تا به مناسبت روز جمهوری اسلامی به بررسی مشارکت زنان و نقش آنها درپیروزی انقلاب اسلامی ایران بپردازد.

اسلام جایگاه والا و رفیعی به زنان در مشارکت سیاسی داده است

به گفته پژوهشگران: «تاریخ زنان، نشانگر اسیری، بردگی و بی ارزشی زن در جوامع مختلف، حتی در میان فرهنگ‌های متمدن در مقایسه با مردان بوده است. در متون گذشته نیز هیچگاه زن را مخاطب و خواننده نمی‌دانستند از این رو برای مردان می‌نوشتند و بهترین گفتار را برای مردان می‌دانستند. درمیان اعراب قبل از اسلام نیز وضع تأسف باری وجود داشت و با زن برخوردهایی وحشیانه انجام می‌دادند. اما اسلام با ظهورش خط بطلان بر این بی عدالتی‌ها کشید و قانون تساوی زن و مرد را در ارزش‌های الهی و اجتماعی اعلام کرد.

همچنین درکمال‌یابی و کمال جویی(برای زنان) میدان وسیعی قائل شد و هیچ محدودیت و پایانی برای آن ترسیم نکرد. این موارد نشان می‌دهد که اسلام چه جایگاه والا و رفیعی برای زنان قائل است و به طبع آن زنان را جایگاهی بس والا در مشارکت سیاسی داده است. در زمان معاصر نیز، پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 مدیون احیاء بازگشت به اسلام راستین و احیاء فرهنگ سیاسی شیعه توسط حضرت امام خمینی(ره) بود که باعث شد زنان درخط مقدم انقلاب قرار گیرند».

در قرن حاضر و در دوره پهلوی مهمترین ویژگی روند نوسازی، از خود بیگانگی بود که توانمندی‌های وجودی آحاد مردم را از آنان سلب می‌نمود؛ چنانکه در جستجوی شخصیت و کرامت خود، دچار سرگشتگی و ابهام شده بودند.  اگرچه در این ابهام، الگوی پیشرفت غرب به عنوان سرمشقی قابل اعتنا در کانون توجه قرار گرفت، اما ناتوانی آن در برآورده ساختن خواست و مطالبه محوری ایرانیان یعنی کرامت و عزت نفس، اعتبار آن را به جد زیر سؤال برد.

اجرای سیاست‌ پهلوی در کشف حجاب، شخصیت انسانی زنان را در معرض زوال جدی قرار داد

همچنین تحقیقات نشان می‌دهد: «زنان مسلمان ایرانی که در پرتو امواج مدرنیزه سازی رژیم، شکوفایی توانمندی‌های خود را به انتظار نشسته بودند، نه تنها خواست خود را تحقق نایافته می‌دیدند، بلکه به دنبال اجرای سیاست‌هایی چون کشف حجاب، شخصیت انسانی خویش را نیز در معرض زوال جدی مشاهده کردند. در واقع، دولت مستبد پهلوی با این اقدام مدعی شد که داعیه احقاق حقوق زنان و احیاء هویت آنان را دارد و بدین گونه، نوسازی زنان نیز جزء برنامه‌های اساسی دولت قرار گرفت».

محمدرضا پهلوی در کتاب «پاسخ به تاریخ» می‌گوید: «در عصری که در کشورهای مترقی روزبه‌روز درهای مراکز علم و اقتصاد و سیاست به روی زنان بازتر می‌شود، ایشان همچنین پرده‌نشین باشند و حق کمترین دخالتی در امور اجتماع کشوری که خود نیمی از آن را تشکیل می‌دهند، نداشته باشند؟ برای ازمیان‌بردن این ظلم و تبعیض بزرگ اجتماعی بود که پدرم در سال 1314 حجاب زنان را که مانع اصلی آنان از شرکت در زندگی اجتماعی بود، ملغی کرد و پس‌ از آن به آنان امکان داد که مانند زنان کشورهای مترقی در شئون مختلف اداری و اجتماعی به کار بپردازند».

بینش زن ستیزانه پهلوی دوم در بیانات و مصاحبه‌های خود او مشهود است

با تصویب قانون معارف اجباری در دوره دوم مجلس در ۱۳۲۹ ه.ق. آموزش دختران رسماً جزء مسئولیت‌های دولت قرار گرفت و بدین گونه زمینه انتقال آموزه‌های موردنظر فراهم آمد. با این همه، کاهش روزافزون وابستگی رژیم به مردم، اتخاذ سیاست‌های مبتنی بر تحقق کرامت واقعی زنان در عرصه‌های مختلف را به تأخیر می‌انداخت. بینش زن ستیزانه پهلوی دوم در بیانات و مصاحبه‌های خود او مشهود است. از جمله، محمدرضا شاه در مصاحبه با اوریانا فالاچی- خبرنگار مشهور ایتالیایی- آشکارا زنان را موجوداتی نامید که در تفکر ناتوان‌اند و هیچگاه کار بزرگی انجام نداده‌اند طبیعی است از حکمرانی که اینگونه حرمت زن را پاس ننهد، نمی‌توان انتظار داشت جز به قصد نمایش و کسب پرستیژ، گام‌های مهم و مؤثری برای زنان بردارد.

امام خمینی (ره) به خوبی دریافته بود که رفتار شاه درجهت محو هویت و کرامت زن است

در این شرایط، امام خمینی (ره) به خوبی دریافته بود که رفتار شاه عوام فریبانه و درجهت محو هویت و کرامت زن است امام خمینی (ره)  با درک صحیح این نکته که نیروی پرتوان زنان در اختیار فردی قرار می‌گیرد که هدف او خدمت به زنان نیست، با اعلام مخالفت خود با سیاست‌های مزدورانه پهلوی درصدد حفظ شخصیت زنان و پاسداشت کرامت آنان برآمد.

همچنین امام خمینی(ره) در ماجرای لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی با درایت خاص خود متوجه سیاست رژیم گردید و اولین نامه اعتراض آمیز در 17 مهر 1341 از سوی ایشان خطاب به شاه ارسال شد. مخالفت امام خمینی(ره) به این خاطر بود که می‌دانست مقصود اصلی محمدرضا و حکومت پهلوی از اعطاء حق رأی به زنان، مشارکت واقعی زنان در عرصه سیاست نیست، بلکه می‌خواهد به صورت تاکتیکی سیاسی از آن بهره برداری کند. هر چند زنان از سال 1341 حق شرکت در انتخابات و همچنین انتخاب شدن برای مجلس شورای ملی و سنا را به دست آوردند.

یکی از ویژگی‌های مهم انقلاب اسلامی ایران قطعاً ذی‌سهم ‌بودن زنان است

با نگاهی به منابع در می‌یابیم انقلاب اسلامی ایران ویژگی‌هایی دارد که در مجموع این انقلاب را در میان همه انقلاب‌های جهان بی‌نظیر و بی‌رقیب ساخته است. یکی از آن ویژگی‌ها، قطعاً ذی‌سهم‌ بودن زنان است. حضرت امام خمینی (ره) بارها با تکریم و تحسین از نقش فعال زنان یاد کرده‌اند و احیاناً سهم آنها را عظیم‌تر از سهم مردان شمرده‌اند. از این رو شرکت آنان را در مراسم انقلابی واجب و لازم شمردند و حتی موافقت پدر یا شوهر را لازم ندانستند. ایشان فرمودند  شوهرها و پدرها نیز حق ندارند مانع زنان بشوند.

زنان در تاریخ انقلاب اسلامی ایران همواره به منزله بازوان توانمند انقلاب به شمار ‌آمده‌اند

در بررسی تاریخی عنوان شده است: «با روشن ‌شدن اولین شعله‌های انقلاب که زمینه‌های آن در راهپیمایی‌ها و تظاهرات و فعالیت‌های سیاسی سال 1357 شکل گرفته بود، زن ایرانی که قبل از آن تنها ایفاگر نقشی بسیار ساده و ناقص بود، حصار بی‌بندوباری را در هم شکست و پای به میدان علم و عمل گذاشت و سیاست‌های فرهنگ استعماری را که موجودیت او را نادیده گرفته بود، زیر پا گذاشت. زنان در تاریخ انقلاب اسلامی ایران همواره به منزله بازوان توانمند انقلاب به شمار ‌آمده‌اند و نقش آنان در انقلاب اسلامی بسیار عظیم تلقی شده است».

پژوهش‌ها نشان می‌دهد: «زنان در تمامی ابعاد انقلاب، دو نقش را ایفا نمودند، یک نقش مستقیم و دیگری غیرمستقیم. نقش مستقیم نقشی است که قابل مشاهده و به قولی حرکتی مرئی و محسوس است و نقش غیرمستقیم آن نقشی است که قابل مشاهده مستقیم نیست. هر چند از نظر ارزش کمتر از نقش مستقیم نیست، اما به دلیل خصوصیت نامرئی، اغلب آن چنان که شایسته است، قدردانی نمی‌شود و گاه نیز برای همیشه ناشناخته باقی می‌ماند».

نقش مستقیم زنان:

با توجه به شواهد به طور کلی تجربه‌های عملی زنان را می‌توان در اشکال زیر بیان کرد:

پخش اخبار و توزیع اطلاعیه‌ها، شرکت در راهپیمایی‌ها و تظاهرات خیابانی، کمک به ساختن موانع در سرراه نیروهای انتظامی، شرکت در مبارزه نظامی و استفاده از سلاح، فعالیت در جنبش‌های مخفی

نقش غیرمستقیم زنان:

شرکت غیرمستقیم زنان یعنی تاثیری که روی شوهران، فرزندان، پدران و برادرانشان داشتند از تاثیر مستقیم ایشان کمتر نبود. مرد الهام گیر از زن است و اگر در یک جریان اجتماعی زنان هماهنگی نداشته باشند، از تاثیر مرد هم فوق‌العاده کاسته می‌شود؛ به‌همین نسبت اگر زنان نقش موافق و احساسات موافق داشته باشند، نیروی مرد نیز چند برابر می‌شود».

هنگامی که تهدید رژیم بالا می‌گرفت، این خانم‌های چادری با کمال شجاعت در صف جلوی تظاهرات حضور می‌یافتند. در تظاهراتی گسترده هزاران زن چادری، پیشاپیش صفوف جمعیت حرکت می‌کردند و با اینکار ضمن اینکه خطر را به جان می‌خریدند، از دامنه خطر می‌کاستند».

همچنین امام خمینی (ره) در مصاحبه‌ای با روزنامه اطلاعات در ۳ بهمن ۱۳۵۷ فرمودند: «زنان همچون مردان در ساختمان جامعه اسلامی فردا شرکت دارند. همچنین پس از پیروزی نهضت، امام از مشارکت زنان در سیاست، استقبال کردند و با رهنمودهای خویش زمینه را برای آن فراهم آوردند و در اولین قدم، زنان را به شرکت در انتخابات ۱۲ فروردین دعوت کردند. امام در پیامی در این باره فرمودند همه شما باید رأی بدهید. رأی به جمهوری اسلامی، نه یک کلمه کم، نه یک کلمه زیاد، شما هم باید رأی بدهید، شما هم فرقی با سایرین ندارید، بلکه شما مقدمید بر مردها».

زنان با حضور فعال و سازنده خود، نقش عمده‌ای در به ثمر رساندن نهضت انقلاب اسلامی ایران ایفا کردند

به طور کلی می‌توان گفت تاریخ گواه آن است که در انقلاب های اجتماعی بزرگی که در جهان رخ داده است زنان نقش فعالی ایفا نموده‌اند اما نقش آنان همیشه حاشیه‌ای پنداشته می‌شده است.  وقوع انقلاب اسلامی در ایران و حضور همه جانبه زنان در جریان انقلاب، نقطه آغازین برای تحولات زنان بود. زنان با حضور فعال و سازنده خود در تمام مراحل انقلاب اسلامی ایران، نقش عمده‌ای در به ثمر رساندن این نهضت ایفا کردند و پس از آن نیز برای حفظ دستاوردهای آن از پای ننشستند. در سال‌های بعد از پیروزی انقلاب نیز  تحولات وسیعی در حوزه فرهنگی و اجتماعی و حقوقی زنان به وقوع پیوست.

منابع:

*حبیبی فتح آبادی،م و پاک نیا،ب. (1389). « نقش زنان در توسعه اجتماعی و فرهنگی از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی». نشریه رشد آموزش تاریخ. شماره 12صص:55-50.

*علم،م.ر و دیگران. (1390). « زنان و مشارکت سیاسی». فصلنامه علمی پژوهشی زن و فرهنگ. شماره 9 .صص:109-99.

*نیکبخت،م. (1378). «گفتاری پیرامون نقش زن در انقلاب اسلامی». فصلنامه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. صص:23-15.

*عطارزاده،م.(1390). زن ایرانی درگفتمان  بازگشت به اصل.». ماهنامه علمی تخصصی صدای جمهوری اسلامی ایران. شماره 63.صص: 113-103.

*عیوضی،م.ر. (1385). «انقلاب برای زنان». ماهنامه زمانه. شماره48. صص: 110-92.

ذاکری،ز و دیگران.(1398). « تحلیل بررسی جایگاه زنان در شکل‌گیری انقلاب اسلامی و تداوم آن». شماره 1. صص:58-47.

منبع:ایسنا