حاشیه نشینی و هزار راه نرفته …

اگرچه هنوز تعریف دقیق و جامعی از حاشیه نشینی وجود ندارد، اما این پدیده امروز به عنوان یک واقعیت اجتماعی پذیرفته شده و به نظر می رسد رویکرد مسئولان از حذف و نادیده گرفتن حاشیه نشینی، به پذیرش حاشیه نشینی و یافتن راهکارهای علمی و اصولی در مواجهه با آن تغییر کرده است.

در یک سال اخیر همانگونه که همه گیری کرونا باعث پررنگ تر شدن بسیاری از مسائل اجتماعی و تشدید آسیب های ناشی از آن شد، حاشیه‌نشینی نیز بار دیگر به عنوان یکی از مسائل اصلی کلان شهر اصفهان مطرح شد؛ مسأله ای که می توان رد آن را در بسیاری از موضوعات دیگر از بهداشت و سلامت تا اقتصاد، سیاست و آموزش و فرهنگ دید.

روند مهاجر پذیری شهر اصفهان در این سال ها نیز باعث شده توجه به مسأله حاشیه نشینی و تعریف نقشه راهی برای ساکنان این مناطق شهر، اهمیت دوچندانی داشته باشد. به همین خاطر است که حاشیه نشینی امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند تدبیر صحیح مسئولان استان و شهر اصفهان است.

خبرگزاری ایسنا اصفهان میزگردی با موضوع بررسی آسیب های حاشیه نشینی در اصفهان برگزار کرد. در این میزگرد سید رضا سجودی_ سرپرست معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم دادگستری استان اصفهان، مسعود مهدویان فر_ رئیس اداره امور اجتماعی شهرداری اصفهان، مرتضی پدریان_ جامعه شناس و استاد دانشگاه، سرهنگ جواد درستکار_ رئیس مرکز اطلاع رسانی فرماندهی انتظامی و سرگرد علیرضا زارعان_ رئیس اداره برآورد اجتماعی و افکار سنجی معاونت اجتماعی فرماندهی انتظامی استان اصفهان به بررسی این مسأله مهم اجتماعی و راهکارهای مواجهه با آن پرداختند که در ادامه مشروح آن را می خوانید.

حاشیه نشینی، پدیده جهان شمول رو به رشد

سید رضا سجودی_ سرپرست معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم دادگستری استان اصفهان در ابتدای این میزگرد، به مسأله حاشیه نشینی در دنیا اشاره و اظهار کرد: از سال ۱۹۹۰ روند حاشیه نشینی در جهان شکل گرفت و به یک پدیده جهان شمول تبدیل شد. اگر در گذشته بیش از یک میلیارد نفر جمعیت حاشیه نشین بودند، پیش بینی می شود تا سال ۲۰۳۰ این رقم احتمالا به بیش از ۲ میلیارد نفر برسد.

وی با بیان اینکه در ایران به تبع تحولات صنعتی شدن، حاشیه نشینی از سال ۱۳۰۰ شکل گرفت و طی یک روند افزایشی از سال ۱۳۴۰ شاهد پدیده حاشیه نشینی و حرکت مردم از شهرها و روستاها به کلان شهرها بودیم، گفت: این روند امروز همچنان در حال افزایش است، به طوری که اگر ۷۳ درصد از جامعه ایرانی را شهرنشین درنظر بگیریم که ۵۰ درصد این جمعیت در کلان شهرها زندگی می کنند، به تبع آن افزایش حاشیه نشینی را نیز داشته ایم. این روند از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ روند صعودی بیشتری به خود گرفته، تا جایی که جمعیت روستاها ۳ برابر کمتر و جمعیت حاشیه نشین ۳ برابر بیشتر شده است.

سرپرست معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم دادگستری استان افزود: تخمین زده می شود جمعیت حاشیه نشین کشور ۱۹ میلیون نفر و یا بیشتر باشد. در اصفهان از سال ۱۳۱۸ جمعیت حاشیه نشین حدود ۶۵ نفر بوده است که این عدد در سال ۱۳۷۲ به ۳۶ هزار و ۲۴۰ نفر رسید و امروز صحبت از ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار نفر جمعیت حاشیه نشین اطراف شهر اصفهان است.

وی با اشاره به اینکه محل تولد ۵۵ درصد مهاجران به شهر، روستاها بوده و محل تولد ۴۵ درصد مهاجران از شهرهای دیگر بوده است، تصریح کرد: شهر اصفهان در فاصله سال های ۱۳۳۵ تا ۱۳۷۵، حدود ۷ برابر وسیع تر شده است، یعنی به اقتضای جمعیت حاشیه نشین، شهر نیز گسترش پیدا کرده است.

سجودی خاطرنشان کرد: همانطور که دنیا صنعتی شدن را پذیرفت، این روند هم در اجتماع امروز به نوعی قابل هضم است. نباید صرفا به عنوان یک معضل به آن نگاه کرد، بلکه اولا استعدادهای این مناطق را شناسایی کنیم، ثانیا وضعیت پیش جنایی این مناطق را بررسی کرد، نه در حوزه جرم، بلکه وضعیت پیش جنایی که می توان در حاشیه شهر تصور کرد یعنی مرحله گذار جرم از ذهن افراد به فعل و سایر آسیب های اجتماعی. بنابراین دو کار مهم داریم؛ اول شناسایی ظرفیت جمعیت حاشیه نشین و برنامه های لازم برای توانمند کردن آنها و دوم اینکه چطور وضعیت پیش جنایی این جمعیت را مدیریت کنیم تا از آسیب ها و جرایم پیشگیری شود. در هر حوزه راهکارها و استراتژی های مشخصی تعریف می شود که در ادامه می توان به آن پرداخت.

مشکل اجتماعی یا کنش طبیعی اجتماعی؟

مرتضی پدریان_ جامعه شناس و استاد دانشگاه، با بیان اینکه حاشیه نشینی امروز یک موضوع بین رشته ای است که در حوزه اقتصادی، سیاسی، جامعه شناسی، روان شناسی و جغرافیای شهری بر روی آن کار می کنند و از زوایای مختلف می توان به این موضوع پرداخت، گفت: اما قبل از پرداختن به این مسأله باید به چند سوال جدی پاسخ داد. آیا یک مشکل اجتماعی است یا کنش طبیعی اجتماعی؟ اگر این سوال را پاسخ دهیم بسیاری از پدیده های دیگر قابل حل است.

وی با اشاره به اینکه در سال ۲۰۱۰ که ۹۰۰ میلیون نفر از جمعیت جهان حاشیه نشین بودند، گفت: از این تعداد ۵ درصد در کشورهای توسعه یافته بوده و ۹۵ درصد در کشورهای جهان سوم یا توسعه نیافته بوده است، به این معنا که کشورهای توسعه یافته این مسأله را مدیریت و حل کردند. اینکه احتمالا سال ۲۰۳۰ با ۲ میلیارد نفر جمعیت حاشیه نشین مواجه شویم عمدتا به کشورهای جهان سوم و توسعه نیافته برمی گردد.

این جامعه شناس با بیان اینکه اصل مسأله حاشیه نشینی ارتباط تنگاتنگی با شهرنشینی دارد و شهرنشینی نیز ارتباط تنگاتنگ با مهاجرت دارد، افزود: اگر این مسائل را کنار همدیگر قرار دهیم خود به خود پدیده حاشیه نشینی در فرایند گذار به سمت توسعه و مدرنیسم، یک فرایند کاملا طبیعی می شود که از دل این پدیده طبیعی می تواند مشکل ایجاد شود و به دنبال آن پاتوق های حاشیه نشینی شکل گیرد.

حاشیه نشینی یک معلول است، نه علت

وی با اعتقاد براینکه حاشیه نشینی خود یک معلول است و علت نیست، افزود: آیا حاشیه نشینی، آلونک نشینی، زاغه نشینی، کپر نشینی، محله های فقیرنشین و مسکن نامناسب همه یکی است؟ آیا امروز در جامعه ایران می توان گفت حاشیه نشینی با این دیدگاه ها را داریم یا خیر؟ در جامعه ایران چیزی به نام حلبی آباد آنگونه که در کشور هند می بینیم نداریم. اگرچه گور خوابی اصطلاحی است که وارد حوزه زیست اجتماعی ما شده، ولی گور خوابی، آلونک نشینی، زاغه نشینی و مسکن نامناسب متفاوت از همدیگر متفاوت هستند. برخی مناطق اطراف شهر اصفهان به عنوان نقاط حاشیه ای شناخته می شوند اما آیا به معنای واقعی حاشیه نشین هستند یا بد مسکن هستند؟

این استاد دانشگاه با تاکید براینکه نوع نگاه ما باید به حوزه حاشیه نشینی مشخص باشد، توضیح داد: آیا نوع نگاه ما قرار است مارکسیستی و نئو مارکسیستی باشد یا کاپیتالیستی؟ در ۱۷ تحقیقی که در ارتباط با حاشیه نشینی انجام داده ام به این نکته رسیدم که دچار یک اختلاط و در هم ریختگی در نظریه های مربوط به حوزه حاشیه نشینی شده ایم. هم نگاه اکولوژیکی و بوم شناسی براساس مکتب شیکاگو داشتند و هم نکاه مارکسیستی و نئو مارکسیستی. با این تفاوت که نگاه اکولوژیکی و بوم شناسی که منبعث از حوزه کاپیتالیستی می شود همه جرایم و آسیب های اجتماعی را معطوف به حاشیه نشینی می کند، نگاه مارکسیستی تضادها را بررسی می کند، بنابراین باید نوع نگاه ما مشخص شود.

نگاه همراه با برچسب زدن به حاشیه نشینان

وی در ادامه با طرح این سوال که آیا براساس نگاه ایدئولوژیک و از پیش تعیین شده ما، حاشیه نشین ها واقعا مجرم هستند؟ گفت: آیا ساکنان مناطق مرفه شهر اصفهان مجرم نیستند و دچار آسیب های اجتماعی نمی شوند؟ در تحلیل محتوایی که روی پژوهش های این حوزه انجام دادم متوجه شدم که همه با یک نگاه طرحواره برچسب زدن به حاشیه نشینی نگاه شده است، این درحالی که است که در همین مناطق توانمندی های بسیاری وجود دارد و باید توانمندی هایی این مناطق را دید.

پدریان ادامه داد: یک مثال معروفی وجود دارد که اگر پایین شهری سرش را تراشید مجرمی است که تازه از زندان آمده ولی اگر بالای شهری سرش را تراشید مد است. این موضوع نوع نگاه و تبیین های مردم را نشان می دهد و حتی نوع نگاه محققان و آسیب شناسان نیز با یک رنگ ایدئولوژیک برچسب انگارانه است.

وی با تاکید براینکه نوع نگاه ما باید از درون نیز تغییر کند، افزود: به نظرم این نگاه عمدتا نگاه کاپیتالیستی با گرایش مکتب لیبرالیسم و نئو لیبرالیسم است. در سمینارها و تحقیقات از این عناوین استفاده می شود که حاشیه نشینی مساوی با خرید و فروش مواد مخدر، اعتیاد، آشوب های اجتماعی، نزاع و درگیری های فردی و اجتماعی، مشکلات خانوادگی و طلاق، کودکان کار، تن فروشی، بیماری، عدم رعایت مسائل اجتماعی و … است. همه این مفاهیم در تحقیقات حوزه حاشیه نشینی وجود دارد، ولی آیا این واقعیت است یا بخشی از واقعیت؟

این استاد جامعه شناسی دانشگاه تصریح کرد: اگر قرار است در ارتباط با حاشیه نشینی کار شود باید یک نمونه آرمانی از حاشیه نشینی با هر مفهومی که می خواهیم درست کنیم و ببینیم چقدر به مفهوم حاشیه نشینی نزدیک است و چقدر بر روی این عناوین کار کرده ایم. نکته دیگر اینکه در این مناطق حاشیه ای شاهد همدلی ها و هم بستگی های اجتماعی هستیم، درحالی که ما با رویکرد برچسب زنی و انگ به این مناطق نگاه کرده ایم.

تعریف حاشیه نشینی چیست؟

سرهنگ جواد درستکار_ رئیس مرکز اطلاع رسانی فرماندهی انتظامی نیز در ادامه، با طرح این سوال که تعریف حاشیه نشینی چیست؟ گفت: ابتدا باید تعریفی از حاشیه نشینی داشته باشیم. آیا حاشیه شهر جایی است که ساختار اسکان مردم با سایر مناطق متفاوت است یا جایی که معتادان، سارقان و بزهکاران آن بیشتر است؟

وی با بیان اینکه در مناطق مختلف و شهرهای مهم استان اصفهان مناطقی با آسیب های اجتماعی همچون اعتیاد، سرقت، وجود ارازل و اوباش و … می توان دید، تصریح کرد: در هر محله و منطقه جرایمی شایع است که آمار و ارقام آن نیز وجود دارد. بنابراین باید ببینیم با چه ادبیاتی به حاشیه نشینی نگاه می کنیم. تعاریف زیادی از حاشیه نشینی شده ولی هنوز تعریف جامع و مانعی نداریم.

سرهنگ درستکار با اشاره به بررسی آسیب های مناطق مختلف استان، گفت: اینکه بدانیم در منطقه ای از استان یا شهر اصفهان چه جرایم و آسیب هایی داریم بهتر می توانیم با آن مقابله کنیم. با این نگاه، روند صعودی در حوزه حاشیه نشینی از این جهت اهمیت دارد که آسیب های زیادی به جامعه وارد می کند. جوان منطقه حاشیه نشین در معرض آسیب های زیادی است، درحالی که باید ببینیم این فرد به خاطر جاذبه در شهر یا دافعه در محل سکونت خودش مهاجرت کرده است؟ باید این عوامل را شناسایی کنیم و با این نگاه می توانیم مداخلات بهتری داشته باشیم.

به گفته وی، در حوزه های مختلفی که آسیب اجتماعی وجود دارد باید آسیب ها شناسایی و دسته بندی شود تا مشخص شود چه مداخلاتی باید از سوی دستگاه ها، نهادها و سازمان های مردم نهاد انجام شود که در راستای حل معضل باشد.

حاشیه نشینی و تبعات اجتماعی آن

سرگرد علیرضا زارعان_ رئیس اداره برآورد اجتماعی و افکار سنجی معاونت اجتماعی فرماندهی انتظامی استان اصفهان، با بیان اینکه هنوز تعریف دقیقی از حاشیه نشینی نداریم و نگاه ها به این مسأله متفاوت است، گفت: با وجود تمام اقداماتی که در برخی مناطق شهر اصفهان انجام شده، هنوز می بینیم که مناطق کم برخوردار شهر به عنوان مناطق حاشیه نشین درنظر گرفته می شود.

وی با اشاره به اینکه قبل از پرداختن به مسأله حاشیه نشینی باید تبعات اجتماعی و فرهنگی آن را درنظر گرفت، گفت: اولین تبعات حاشیه نشینی بسترسازی خرده فرهنگ های کج رو در جامعه است. اختلال در فرایند جامعه پذیری در این مناطق، اختلال در فرهنگ مشارکت به خاطر برچسب خوردن، بی تفاوتی اجتماعی و بی اعتمادی به ساکنان این مناطق از دیگر تبعات حاشیه نشینی است.

این مقام انتظامی افزود: طبق بررسی هایی که انجام دادیم، عوامل موثر بر حاشیه نشینی را در ۴ حوزه دسته بندی کردیم که ۳۷ درصد عوامل اجتماعی، ۱۷ درصد روان شناختی، ۱۷ درصد فرهنگی و ۹ درصد سیاست گذاری بوده است.

سرگرد زارعان با بیان اینکه عوامل اجتماعی شامل مواردی همچون جمعیت بالا در این مناطق حاشیه نشین، نبود تعادل در نظام اجتماعی، وجود اختلافات طبقاتی، نرخ بالای جرایم در این مناطق و سرعت بالای تغییرات اجتماعی است، افزود: از عوامل روان شناختی می توان به وجود برخی مسائل و مشکلات روانی در افراد، شرایط نامناسب زندگی، کیفیت پایین زندگی در این مناطق و ناهنجاری خانوادگی نام برد.

ناهماهنگی دستگاه های نظارتی در مسأله حاشیه نشینی

وی در خصوص عوامل فرهنگی به از بین رفتن ارزش ها، وجود فقر فرهنگی در این مناطق، تداخل فرهنگ ها اشاره و خاطرنشان کرد: از عوامل مربوط به سیاست گذاری می توان به فراهم نبودن شرایط زندگی در روستاها که منجر به مهاجرت شده اشاره کرد، همچنین فقدان نظارت رسمی و غیر رسمی بر مناطق حاشیه نشین، عدم رعایت مقررات شهرسازی و بیکاری و فقر و بی سوادی نیز از عوامل تاثیرگذار است.

رئیس اداره برآورد اجتماعی و افکار سنجی معاونت اجتماعی فرماندهی انتظامی استان، نبود هماهنگی بین دستگاه های نظارتی را یادآور شد و افزود: این مسأله باعث شده هر بخش به گونه مستقل عمل کند، درحالی که لازم است یک دستگاه متولی امر حاشیه نشینی شده و دستگاه های دیگر زیرمجموعه آن بتوانند فعالیت های مشترک و هدفمند در این زمینه انجام دهند.

برچسب حاشیه نشینی و تنزل ارزش و منزلت اجتماعی

مسعود مهدویان فر_ رئیس اداره امور اجتماعی شهرداری اصفهان، با اشاره به اینکه براساس اطلاعاتی که وزارت کشور اعلام کرده، در کشور ۲ هزار و ۷۰۰ پهنه به عنوان عرصه های شهری داریم که مشمول حاشیه نشینی هستند، اظهار کرد: سهم استان اصفهان حدود ۷۰ عرصه است که ۳۰ عرصه در شهر اصفهان قرار دارد و گاهی به اشتباه اسامی این محلات و پهنه ها در جراید و رسانه ها مطرح می شود که به شدت با آن مخالف هستم، چون این کار باعث می شود ارزش و منزلت اجتماعی این محلات تنزل پیدا کند و نوعی برچسب زدن به محلات اتفاق افتد که تنزل منزلت اجتماعی این محلات خود تشدید کننده مشکلات اجتماعی می شود.

وی بیان کرد: وقتی به محلات برچسب کانون جرم و فساد زده می شود هم جنبه جذبی دارد و یکسری از افراد را به این محلات جذب می کند و هم مردم این محلات را به شدت به لحاظ هویت و احساس تعلق تنزل می دهد، بنابراین با اسم بردن از این محلات به شدت مخالف هستیم.

مهدویان فر با بیان اینکه در شهر اصفهان آمارها نشان می دهد بین ۳۵۰ تا ۴۰۰ هزار شهروند در محلات حاشیه ای و آسیب خیز زندگی می کنند، گفت: اتفاقا همه این محلات در حاشیه نیستند و بخشی از آنها در مناطقی قرار دارند که ممکن است فکر نکنیم در منطقه ۶ که ظاهرا یک منطقه مرفه نشین است، منطقه حاشین نشین داشته باشیم و همینطور در منطقه ۱ و ۳ که در مرکز شهر قرار دارد.

مداخلات ناآگاهانه و ضربتی در مناطق حاشیه ای

وی با بیان اینکه مشکل ما در مناطق حاشیه ای شهر به ویژه در سطح سیاست گذاری، مداخلات ناآگاهانه و ضربتی است که می خواهد سریع به نتیجه ای برسد و گزارش عملکردی ارائه شود، گفت: براساس پژوهشی که انجام دادیم ۶ آسیب به عنوان آسیب های مداخلاتی در مناطق حاشیه نشین انجام می شود، به دست آوردیم.

این مسئول شهری ادامه داد: براساس اشکالاتی که استخراج شده است اولا مداخلاتی که عمدتا در این محلات انجام می شود چه دولتی و چه مردمی، مردم پایه و مردم نهاد نیست. به عنوان نمونه در یکی از این محلات کتابخانه ساخته شده و چند میلیارد ریال هزینه شده و در مقابل یک سالن ورزشی ساخته شده است. بعد از چند سال می بینیم از این سالن مطالعه استفاده زیادی نمی شود درحالی که سالن ورزشی ظرفیت پاسخگویی به متقاضیان را ندارند، بنابراین نیاز مردم را نشناخته ایم.

وی با بیان اینکه اقدامات انجام شده در این محلات عموما مبتنی بر پروسه و فرایند نبوده است، گفت: طرح ضربتی رمضان و طرح نوروزی ازجمله اقدامات چکشی بدون پشتوانه است که مبتنی بر فرایند نبوده است. همچنین به مباحث توانمندسازی اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و روانی مردم این مناطق توجه نشده است، تا جایی که اگر کاری کردیم توانمندسازی اقتصادی آن هم در سطح پایین بوده است.

عملکرد جزیره ای در مناطق حاشیه نشین شهری

مهدویان فر به عدم هماهنگی های بین بخشی و جزیره ای عمل کردن اشاره و خاطرنشان کرد: عدم توجه به پیشگیری اولیه بوده و وجود نگرش های منفی و انگیزه ای از دیگر آسیب های مداخلاتی است که تاکنون در این محلات اتفاق افتاده است.

وی با طرح این سوال که در مناطق حاشیه نشین چه باید کرد؟ توضیح داد: وزارت کشور با همکاری وزارت مسکن و شهرسازی، طرح تقسیم کار ملی برای کنترل و کاهش آسیب های اجتماعی را مطرح کرد. حدود ۲۸ آسیب احصا شده و برای دستگاه های دخیل و سازمان های مردم نهاد تقسیم کار کرده اند و دستگاه ها در ۳ سطح تقسیم بندی شده اند. اولین حاشیه نشینی و بافت فرسوده است که متولی آن ستاد ملی بازآفرینی شهری است که ۳ تا ۴ سال است در کشور راه افتاده و اقدام خوبی است. وزارت راه و شهرسازی نیز متولی حاشیه نشینی است و یکسری دستگاه ها قرار است همکاری کنند. دفتر تسهیلگری و توسعه محله نسخه درست و اصولی برای حل معضل حاشیه نشینی است که در حال حاضر ۸ دفتر در شهر اصفهان فعال است، اگرچه هنوز طفل نوپای دو ساله است.

نگاه امنیت محور به فضاهای بی دفاع شهری

سرپرست معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم دادگستری استان اصفهان در ادامه، بیان کرد: واقعیت موجود این است که برخی شهروندان در مناطقی از شهر زندگی می کنند که به عناوین مختلفی شناخته می شود، اما آنچه مسلم است از نظر جرم شناسی یک فضای بی دفاع شهری داریم. تاکنون عمده نگاه به این فضاهای شهری، امنیت محور بوده است.

وی با بیان اینکه پدیده حاشیه نشینی حاصل عوامل مختلفی است، توضیح داد: وقتی مبدأ ضعیف و مقصد اشباع می شود، به نوع حکمرانی بر می گردد، پس وضعیت جنایی را نیز باید بر این اساس تعریف کنیم که با فرد محصول چنین اجتماعی چه برخوردی باید کرد؟ گاهی اوقات به فرد نگاه می کنیم که ممکن است در منطقه مرفه شهر، روستا یا حاشیه شهر زندگی کند، بنابراین در حل مسأله نیز باید به هر دو بُعد موضوع نگاه کنیم.

سجودی با اشاره به نسخه های پیچیده شده در حوزه سیاست جنایی یعنی مجموعه تدابیری که قرار است این پدیده را کنترل، مدیریت و از آسیب ها و جرایم پیشگیری کند، گفت: از ابتدای انقلاب اسلامی تاکنون که البته در چند سال اخیر نگاه کمی تفاوت پیدا کرده است، یک سیاست کیفری شدت گرا در دستور کار بوده است.

این مقام قضایی تلاش هایی که برای برخورد امنیتی و متلاشی کردن هسته ها در حاشیه شهرها انجام شد را یادآور شد و افزود: این مسأله در اغتشاشات پر رنگ تر شد و کانون این اتفاقات در حاشیه شهرها شناسایی شد و نوع نگاه امنیتی به این مناطق تشدید شد. یک نگاه حداقلی و سیاست رهاسازی نیز داشتیم و مدتی بود دولتمردان این موضوع را رها کرد. اینکه در فاصله سال های ۸۵ تا ۹۰ جمعیت روستاها ۳ برابر کمتر شد و حاشیه نشینی زیاد شد، ماحصل این نگاه و سیاست کیفری حداقلی بود.

تغییر نوع نگاه به سمت سیاست جنایی مشارکتی

وی با بیان اینکه نوع نگاه به این مناطق زمانی تغییر کرد که به عنوان یک آسیب به مسأله نگاه کردند، توضیح داد: با تغییر نوع نگاه، به سمت سیاست جنایی مشارکتی آمدند؛ یعنی حاکمیت به تنهایی قرار نیست این موضوع را حل کند و باید از جامعه، نهادهای مردمی و انواع راهکارهایی که می توان در جامعه برای حل مسأله استفاده کرد بهره برد تا بتوان به نقطه قابل قبولی رسید. اما باز هم در دل این نگاه، سیاست کیفری و مدیریت خطر خود را پر رنگ تر نشان می دهد.

سجودی با اشاره به اینکه مناطق حاشیه نشین را همچنان به عنوان یک کانون خطر و مخل امنیت می بینیم، گفت: با مطالعاتی که داشته ام به نظرم باید این نقاط را به عنوان بخشی از شهر بپذیریم و به عنوان یک خرده فرهنگ مجرمانه خاص در برخی محلات حساس به آن نگاه کنیم، باتوجه به اینکه همه محله ها و پهنه های این مناطق جرم زا نیست. بنابراین بخشی از این مناطق را جدا و شروع به توانمندسازی محلات ضعیف تر کنیم.

قرار نیست حاشیه شهر را به عنوان یک منطقه ایده آل تعریف کنیم

سرپرست معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم دادگستری استان با تاکید براینکه قرار نیست حاشیه شهر را به عنوان یک منطقه ایده آل تعریف کنیم، بلکه قرار است مثل مناطق مرکزی شهر تعریف کنیم، افزود: حساسیت ما باید به سمت توانمندسازی طبقات ضعیف برگردد و پر رنگ تر شود. درحال حاضر حاکمیت باید قوانین زیرساختی ایجاد کند، همانطور که در برنامه ۵ ساله توسعه، بودجه هایی تعیین و دستگاه متولی مشخص می شود، در این حوزه نیز باید به صورت ویژه و ملی به موضوع نگاه شود و حل مسأله با اختصاص بودجه، نیروی انسانی و ورود دستگاه های اجرایی و مردم دنبال شود.

وی با تاکید تجویز سیاست جنایی خردمندانه در این مناطق که به عنوان سیاست جنایی مختلط هم نامگذاری می شود، گفت: براساس این سیاست صحبت از شرایط اوضواع و احوال پیش جنایی و مجموعه ای از اوضاع و احوال می کنیم که خارج از شخصیت بزهکار و مقدم بر رفتار مجرمانه است و بعدا محیط جرم بر فرد احاطه پیدا می کند، نه اینکه این دسته از شهرنشینان را از همان ابتدا به عنوان مستعد ارتکاب جرم ببینیم.

سجودی ادامه داد: تا زمانی که فرد را توانمند نکنیم و از شغل، مسکن مناسب و حداقل های فرهنگ شهرنشینی برخوردار نباشد یقینا جامعه ای آسیب پذیر خواهیم داشت، چون این فرد نسبت به سایر اقشار جامعه عقب تر و به تبع آسیب پذیرتر نیز هستند و این موضوع در آشوب ها و جرایم خاص دیده می شود.

حاشیه نشینی، واقعیتی که باید با آن زندگی کنیم

وی با بیان اینکه در راه حلی که سعی کرده ایم به صورت علمی تعریف شود، پدیده حاشیه نشینی را پذیرفته ایم، تصریح کرد: براین اساس حاشیه نشینی واقعیتی است که قرار است با آن زندگی کنیم، نه به عنوان یک بیماری، بلکه به عنوان وضعیتی که از آن به عنوان دوره گذار یاد می شود، چون تا زمانی که مبدأ مهاجرت نتواند جاذبه لازم را داشته باشد حاشیه نشینی اتفاق می افتد، پس باید سعی کنیم سطح قابل قبولی از زندگی را در این مناطق ایجاد کنیم. دستگاه قضایی با مطالبه گری، دستگاه انتظامی با حضور به موقع در صحنه، دانشگاه و مراکز علمی با ارایه پژوهش های مبتنی بر تجربه و نه صرفا نظریه پردازی باید تلاش کنند حداقل های مورد نیاز را در این مناطق فراهم کنند. همچنین با مشارکت سازمان های مردم نهاد و خیریه ها اولا در حوزه پیشگیری و پیش جنایی ورود کنیم و ثانیا در ذهن مسئولان شهری و در شورای فرهنگ عمومی این باور را ایجاد کنیم که به حاشیه نشینی به عنوان یک پدیده منفی نگاه نشود.

سجودی با اشاره به اینکه نسخه فرا ملی از نحوه اقدام در این زمینه داریم، توضیح داد: بعد از سال ۲۰۰۰ و اتفاقاتی که در فرانسه افتاد و شورش هایی که مهاجران داشتند، کمیسیونی تشکیل شد به نام کمیسیون حل ماجرای محلات حساس و اولین قانونی که تصویب شد در راستای ایجاد فرصت های برابر بود. ماحصل این کار این بود که وقتی جلیقه زردها اعتراض کردند دیگر به عنوان آشوب و شورش عمومی دیده نشد و برخورد امنیتی به حداقل رسید.

حاشیه نشینی از منظر عدالت و تبعیض

پدریان، استاد جامعه شناسی، مطالعه ای که به صورت مصاحبه ای با حاشیه نشینان شهر اصفهان داشته اشاره و اظهار کرد: جمله ای که افراد ساکن این مناطق مطرح می کردند این بود که آیا ما هم حق زندگی در این کشور را داریم؟ آیاحق داریم از امکانات، بودجه عمومی و منابع کشور استفاده کنیم؟ آیا فرزندان ما حق داشتن سبک زندگی جدید و تحرک طبقاتی را دارند؟ سوالات و مطالبه گری از سوی ساکنان این مناطق در حال اتفاق افتادن است.

پدریان با اشاره به اینکه پدیده حاشیه نشینی را نه از منظر کاپیتالیستی و نه مارکسیستی نگاه می کنم بلکه برمبنای عدالت و تبعیض به آن نگاه می کنم، توضیح داد: توزیع نامناسب فرصت ها و خدمات و امکانات زندگی و زیست اجتماعی در جامعه ما به گونه ای است که حتما مهاجر پذیر و مهاجر فرست ایجاد می کند، بنابراین باید این واقعیت را بپذیریم. ضمن اینکه مهاجرت از روستا به شهر کاملا طبیعی است و تا ۹۰ درصد جمعیت کشور شهرنشین خواهد شد. اما ما چه باید بکنیم؟

رویکرد امنیتی و مبارزه ای به عنوان آخرین راهکار

وی با اعتقاد براینکه تا زمانی که سیستم توزیع خدمات و فرصت ها در جامعه ما با تبعیض و نابرابری و بی عدالتی همراه باشد حتما حاشیه نشینی و مهاجرت را خواهیم داشت و غیر ممکن است بتوانیم آن را حذف کنیم، افزود: با ۳ دیدگاه کلان در سطح بین المللی، در سطح کشور و در سطح شهرها می توان به حاشیه نشینی نگاه کرد. نظریه ای به عنوان تفکر افیونی دارم که براساس این نظریه، رویکرد ما در ارتباط با  آسیب ها طی ۴۰ سال گذشته رویکرد مبارزه و امنیتی بوده که خوب است، ولی به عنوان آخرین راهکار و نه اولین راهکار. در موضوع حاشیه نشینی هم پیش زمینه های شکل گیری را برطرف نکردیم و بعد با جرم خیز و آسیب پذیر بودن حاشیه ها مواجه شدیم.

حاشیه بخشی از حیات شهر است

این جامعه شناس با بیان اینکه در نگاه به حاشیه نشینی، منفک کردن آن از کل سیستم جامعه و تحلیل آن به خطا رفته ایم، اظهار کرد: حاشیه بخشی از حیات شهر و کشور است. اگر نگاه ما سیستماتیک شد باید این مناطق را با هم ببینیم، در این صورت می توانیم مسأله حاشیه نشینی را به عنوان یک عامل و فضای شکل گیری جرم نگاه کنیم.

وی ادامه داد: لازمه این کار این است که به مناطق حاشیه نشین هم نگاه فیزیکی و هم فرهنگی داشته باشیم. فضاهای حاشیه ای شهر باید تحریک کنندگی مثبت و نه منفی داشته باشد، درحالی که حاشیه های شهر ما تحریک کنندگی منفی دارد.

این استاد دانشگاه با یادآوری اینکه تمام تعاریف حاشیه نشینی اسمی است، تاکید کرد: تعریف ذاتی و محتوایی از حاشیه نشینی نداریم درحالی که نیاز به تعریف درست، جامع و تقریبا مانع داریم.

خطر حاشیه نشینی فرهنگی بیش از حاشیه نشینی جغرافیایی است

وی با اشاره به اینکه ۳ نوع حاشیه نشینی سیاسی، فرهنگی و جغرافیای فضایی داریم، تاکید کرد: به نظر من خطر حاشیه نشینی فرهنگی بیشتر از حاشیه نشینی جغرافیای فضایی است، درحالی که حاشیه نشینی فرهنگی مغفول مانده است. حاشیه نشین فرهنگی کسی است که خود را با ساختارها و فرهنگ جامعه تطابق نمی دهد و به گونه ای دیگر ساز خود را برای جامعه کوک می کند. ما کمتر به این موضوع توجه کرده ایم، درحالی که این موضوع مهمتر از حاشیه نشینی فضایی جغرافیایی است. معتقدم اگر قرار است راهکاری ارائه دهیم باید با نگاه کلان، با استفاده از منظر عدالت و تبعیض باشد، ضمن اینکه ویژگی ها و خصوصیات مثبت حاشیه نشینان را برجسته کنیم و افراد مستعدی در این مناطق تبدیل به الگوی مثبت در مناطق حاشیه ای شهر کنیم، همچنین حاشیه را از کل شهر منفک نکنیم باتوجه به اینکه امروز شاهد شکل گیری شهر اطلاعاتی هستیم و شهر فیزیکی به معنای سابق را نداریم.

حاشیه نشینان را به متن بیاوریم

رئیس مرکز اطلاع رسانی فرماندهی انتظامی با بیان اینکه موضوعاتی مثل سرقت زمانی می تواند پلیسی باشد که سرعت دستگیری سارق از سرعت مجرم شدن فرد بیشتر باشد، گفت: وقتی سرعت مجرم شدن فراد از سرعت دستگیری بیشتر باشد دیگر موضوع پلیسی نیست. وقتی با مسائلی مثل فقر، بیکاری، مشکلات اجتماعی و فرهنگی در جامعه مواجه هستیم، حتی اگر تمام مجرمان شهر را هم دستگیر کنیم، بی فایده است، چون جامعه مجرمان جدید بازتولید می کند. بنابراین ریشه مشکل را باید در جاهای دیگری پیدا کرد، درحالی که اگر ریشه یابی نشود هرچقدر هم پلیس تلاش کند مثل شخم زدن زمین بایر است.

سرهنگ درستکار ادامه داد: برای حل مسأله حاشیه نشینی نیاز به توانمندسازی ساکنان این مناطق داریم و باید حاشیه نشینان را به متن بیاوریم، در غیر این صورت مشکل حل نخواهد شد. همانطور که گفته شد در مسأله حاشیه نشینی به صورت جزیره ای عمل کرده ایم و تنها به یک جنبه موضوع نگاه کرده ایم، درحالی که اگر قرار است هزینه شود و دستگاه ها و خیرین پای کار بیایند حتما باید یک مرجع اصلی متولی امر شده و کار کارشناسی قوی انجام شود.

وی با بیان اینکه عملکرد جزیره ای کمکی به حل مسأله حاشیه نشینی نخواهد کرد، افزود: چه بسا آسیب ها و ناهنجاری های بیشتری دامنگیر جامعه خواهد شد که بعدا باید برای آنها تصمیم گیری کنیم. پس بدون اینکه در رسانه اسمی از منطقه ای ببریم، نیاز داریم برای توانمندسازی و جذب حاشیه نشینان اقدام کنیم و این کار حتما باید با هماهنگی بین بخشی انجام شود.

برنامه ریزی برای جلوگیری از ورود مهاجران غیرقانونی

سرگرد زارعان نیز با بر هماهنگی بین دستگاه های متولی امر در استان اصفهان تاکید و تصریح کرد: بدون هماهنگی لازم اقدامات بی اثر خواهد بود. قبل از انجام هر کار، نقاط قوت و ضعف و فرصت ها و تهدیدها بررسی شود. تمرکز بر اهداف بلندمدت باشد چون در کوتاه مدت بازخورد درستی نمی گیریم، ولی اگر حتی زمان بر باشد در آینده به نتایج خوبی می رسیم. همچنین فعالیت های مددکاری اجتماعی در سطح این مناطق در دستور کار قرار گیرد، برای جلوگیری از ورود مهاجران غیرقانونی برنامه ریزی داشته باشیم، فعالیت ها اولویت بندی شود و بدانیم چه اقدامی باید در اولویت قرار گیرد.

توانمندسازی همه جانبه مردم در دفاتر تسهیلگری

رئیس اداره امور اجتماعی شهرداری اصفهان با بیان اینکه بخشی از مباحث این میزگرد به بخش هسته سخت و مسائل کلان و ساختاری مثل بیکاری، فقر، تورم، مهاجرت و … برمی گردد، گفت: به اعتقاد من بخش هایی از صورت مسأله قابل دسترس تر است که اتفاقا اگر روی این بخش ها تمرکز کنیم شاید نتیجه سریعتری حاصل شود. دفتر تسهیلگری نسخه ای است که وزارت کشور پیچیده است و هم اکنون در ۲۰۰ محله در شهر اصفهان فعال است. در سطح استان نیز فرمانداری ها در حال اجرای این کار هستند. در این دفاتر باید به سراغ توانمندسازی همه جانبه مردم پایه برویم، اصطلاحا گفته می شود از مردم، با مردم، برای مردم.

مهدویان فر با بیان اینکه دستگاه های دولتی باید فقط تسهیل گر باشند، توضیح داد: اگر از من بپرسند در یک محله مشخص چه کاری باید انجام دهیم می گویم نمی دانم، باید با مردم صحبت کنیم و براساس نیازهای مردم و توسط خودشان اقداماتی انجام دهیم، اما اینکه چه کاری باید انجام دهیم را نمی دانم. این منطقی ترین و درست ترین پاسخ است که بگوییم نمی دانم. براین اساس، اولین اقدام در دفاتر تسهیلگری، دارایی سنجی است. اینکه در این محله چه افراد توانمند و مستعدی داریم، این افراد را شناسایی و الگوسازی کنیم.

وی دومین گام پس از دارایی سنجی را نیازسنجی عنوان کرد و افزود: باید نیازهای مردم را شناسایی کنیم، گاهی نیازهای مردم چیزهایی که به فکر مسئولان می رسد نیست و مداخلات عمرانی نیست، حتی ممکن است نیازهای بسیار ساده و اولیه باشد.

این مسئول شهری بر اقدام مردم پایه مبتنی بر توانمندسازی مردم در گام بعدی تاکید کرد و گفت: ساکنان این مناطق که نیازهای آن منطقه را می دانند می توانند برای منطقه تصمیم گیری کند و مداخلات در محله باید توسط خود مردم باشد. در این میان دولت و نهادهای حاکمیتی مثل شهرداری باید بسترسازی کنند و بگوییم نمی دانیم، ساکنان محله ما را راهنمایی کنند و براساس آن عمل کنیم.

نگاه به مناطق حاشیه نشین شهر صرفا عمرانی نباشد

وی با تاکید براینکه نگاه به مناطق حاتشیه نشین شهر نباید صرفا عمرانی باشد، تصریح کرد: مردم باید توانمند شوند و بدانند اگر قرار است به مطلوبی برسند همه باید برای آن تلاش کنند و خودشان مشارکت و نظارت داشته باشند. توزیع ارزاق، لباس، پوشاک و بسته های حمایتی به مناسبت های مختلف اتفاقا تشدید کننده مسأله است. عمده این کمک ها مبتنی بر توانمندسازی مردم نیست و به همین خاطر اقدامات توانمندسازی ما را نیز عقیم می کند.

رئیس اداره امور اجتماعی شهرداری اصفهان با تاکید براینکه به دنبال تغییر نگرش نخبگان و خیرین به سمت توانمندسازی ساکنان حاشیه شهر هستیم، ادامه داد: دفتر تسهیلگیری نیز در این راستا اقدام می کند. شهرداری اصفهان نیز در حوزه اجتماعی به همین نتیجه رسیده است. بودجه های محرومیت زدایی که چندسالی در شهرداری مصوب می شود ارزشمند است، ولی تا زمانی که در کنار آن رشد آگاهی و توانمندسازی مردم اتفاق نیفتد جوابگو نخواهد بود.

توانمندسازی ساکنان مناطق حاشیه نشین به عنوان کنشگران اصلی

وی اضافه کرد: برگزاری برنامه های فرهنگی باید در یک پازل فرهنگی، در راستای توانمندسازی مردم و با رویکرد تسهیلگری و توسعه محله باشد. بنابراین در پاسخ به این سوال که برای ساکنان حاشیه شهر چه باید کرد، درست ترین پاسخ نمی دانم است. نخبگان این مناطق می دانند و در این رابطه نسخه واحدی نیز وجود ندارد. در عین حال اگر معضلی در منطقه شناسایی شد، با استفاده از ظرفیت های محله و توانمندسازی مردم آنجا حل شود. براین اساس نقش ما تسهیلگر و بسترساز است و مردم با آگاهی و توانمندسازی که اتفاق افتاده کنش گر خواهند بود.

انتهای پیام

منبع:ایسنا