لبه شمالی مشهد؛ گردابی که آینده شهر را در خود فرومی‌برد
ایسنا/خراسان رضوی استاد گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به اینکه «حاشیه و حریم را نمی‌توان از هم جدا کرد و معضلات و مشکلات آن مناطق باید رسیدگی و رفع شود»، گفت: در غیر این صورت مشکلات آنها شهر مشهد را فرا می‌گیرد. در این حوزه، باید به لبه شمالی محدوده مشهد توجه بیشتری شود؛ زیرا مسائل اقتصادی و چالش اجتماعی در این منطقه به قدری زیاد است که اگر به آنها توجه نشود، مانند گردابی آینده شهر مشهد را در خود فرو خواهد برد.
علی‌اکبر عنابستانی در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به اینکه «کلان شهر مشهد به عنوان کانون تمرکز امکانات، سرمایه و ثروت شمال شرق کشور، تغییرات شگرفی را در ساختار، کارکرد و بافت کالبدی روستاهای پیرامونی خود اعمال کرده است»، اظهار کرد: در سال‌های اخیر وضعیت حاکم بر سکونتگاه‌های شهری به‌ویژه کلان‌شهر مشهد نشان می‌دهد که رشد و توسعه بافت کالبدی این شهر متاثر از وقوع رویدادهای با اهمیتی همچون اجرای اصلاحات ارضی در دهه ۴۰، افزایش سریع قیمت نفت و پیروزی انقلاب اسلامی در دهه ۵۰، تحولات سیاسی در کشورهای پیرامونی، پیامدها و تاثیرات مستقیم آنها، جنگ تحمیلی در دهه ۶۰ و سیاست‌ها و برنامه‌های دولت در دهه‌های ۷۰. ۸۰ و ۹۰ و تحولات اجتماعی و اقتصادی ناشی از آنهاست.
وی بیان کرد: این رشد فزاینده در فضاهای پیراشهری به‌ویژه سکونتگاه‌های روستایی پیامدهایی از قبیل تخریب و تغییر کاربری اراضی حاصل‌خیز پیراشهری، تغییر در ساختار اقتصاد روستاها، وقوع پدیده خزش شهری، خورندگی روستاها و اراضی اطراف آنها، افزایش جمعیت در سکونتگاه‌های پیراشهری و گسترش فعالیت‌های غیرتولیدی، حاشیه‌ای و به اصطلاح غیررسمی داشته است.
نرخ رشد سالانه ۲.۵ برابری در روستاهای حریم مشهد نسبت به محدوده شهری
استاد گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی مشهد در خصوص فضاهای پیراشهری در کلان‌شهر مشهد گفت: جمعیت روستاها در سال ۸۵ ، ۱۰۶ هزار نفر بوده که در سال ۹۵، به ۱۸۵ هزار نفر رسیده است. این افزایش جمعیت بیانگر نرخ رشد سالانه‌ای معادل ۵.۶ درصد است که در مقایسه با جمعیت محدوده شهری مشهد که ۲.۲۵ درصد رشد داشته، شاهد نرخ رشد سالانه ۲.۵ برابری در روستاهای حریم نسبت به محدوده شهری بوده‌ایم.
عنابستانی در خصوص نحوه مهاجرت به روستاها، افزود: مشهد به عنوان بزرگترین مرکز ثقل و جاذبه جمعیت روستایی و حتی شهری نیمه شرقی کشور محسوب می‌شود. در گذشته مهاجرت‌ها درون استانی بود، اما اکنون مهاجرت‌ها فرااستانی شده است که بیشتر آن معطوف به مهاجران از استان سیستان بلوچستان است. در سال ۸۹ روستای کشف ۲۰۰۰ نفر جمعیت داشت که در حال‌حاضر جمیعتی بالغ بر ۲۰ هزار نفر دارد. روستاهای کشف‌رود، گرجی‌سفلی، کال‌زرکش، زرکش و منزل‌آباد هرکدام جمعیتی به اندازه جمعیت یک شهر را در خود جای داده‌اند و عمدتا مهاجران آنها فرااستانی هستند.
وی ادامه داد: به عنوان نمونه جمعیت روستای کشف در شمال شهر مشهد با روند رشد سالانه‌ای برابر ۱۶.۷ درصد، از تعداد ۵۳۰ نفر در سال ۱۳۷۵ به ۱۱ هزار و ۵۰۰ نفر در سال ۱۳۹۵ رسیده است، اما آمارهای غیر رسمی حکایت از اسکان جمعیتی بالغ بر ۲۰ هزار نفر در این روستا دارد.
استاد دانشگاه فردوسی مشهد در خصوص دلایل مهاجرت اهالی سیستان و بلوچستان به شهر مشهد بیان کرد: عواملی از قبیل رکود اقتصادی در روستاها، بیکاری تعداد زیادی از نیروی مازاد بخش کشاورزی، عدم گسترش مناسب زیر ساخت‌های خدماتی در روستاها، خشکسالی و سیلاب‌های پی‌درپی در منطقه، از بین رفتن اشتغال اهالی سیستان‌وبلوچستان، وجود زمینه‌های اشتغال و درآمد نسبی بهتر در شهر مشهد، بر شدت مهاجرت‌ها آنها در دهه‌های اخیر دامن زد.
دو برابر شدن جمعیت مشهد طی ۱۰ سال
عنابستانی گفت: در دهه ۶۰ و در زمان جنگ افغانستان نیز بخش عمده‌ای از اتباع این کشور وارد بافت شهری مشهد شدند و به علت اینکه از توان مالی کافی برخوردار نبودند در روستاهای پیرامونی و حاشیه شهر ساکن شدند. همچنین مهاجران جنگ زده جنوب غرب کشور، هموطنان خوزستانی که در محدود شهرک بهشتی و قلعه‌ساختمان سکونت دارند. مهاجران دیگر به صورت انفرادی از مناطق غربی وارد مشهد شدند و در یک بازه زمانی ده ساله جمعیت مشهد دوبرابر شد.
وی با بیان اینکه «۸۶ روستا در فاصله‌ای دورتر از محدوده بلافصل بافت فیزیکی شهر مشهد قرار دارند که شرایط آنها نسبت به روستاهای نزدیک به محدوده شهر متفاوت است»، بیان کرد: این روستاها کمتر از۱۰۰۰ نفر جمعیت دارند، مهاجرپذیر هستند و در فاصله‌ای حدود ۳۰ کیلومتر از شهر مشهد قرار گرفته‌اند. نمونه‌ای از این روستاها در دهستان‌های توس و میان‌ولایت واقع شده است که در منتهی‌الیه شمال غرب مشهد واقع شده‌اند.
استاد گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: در گذشته تعدادی از روستاهای اطراف مشهد به شدت رشد کرده و وارد محدوده شهر و جزو محلات حاشیه شهر شده‌اند. نمونه آن محدوده طرق، قلعه ساختمان، قلعه خیابان، مهرآباد و التیمور است و همچنین تعدای نیز از جاده قدیم قوچان به شهر مشهد اضافه شدند.
عنابستانی با اشاره به اینکه در حد فاصل محدوده شهر و محدوده روستا محدوده‌ای وجود دارد که به آن محدوده بلاتکلیف می‌گویند که متاسفانه بیشترین تخلفات در فضای بلاتکلیفی مدیریتی حریم در آنجا اتفاق می‌افتد، ادامه داد: این زمین‌ها با همکاری اهالی روستا، مهاجران و بنگاه‌داران قطعه‌بندی و واگذار می‌شود، برای نمونه می‌توان به کال‌زرکش اشاره کرد. همچنین ساخت‌وساز در این زمین‌ها باعث افزایش جمعیت چشم‌گیری می‌شود.
تصمیم‌گیری واحدی برای پیرامون حریم انجام نمی‌شود
وی ادامه داد: همچنین در بین دستگاه‌های اجرایی در حریم به‌ویژه تصمیم‌گیران پیرامون سکونتگاه‌های روستایی، هماهنگی بسیار کمی وجود دارد. در حال حاضر بالغ بر ۲۰ دستگاه اجرایی در حریم تصمیم‌گیرنده هستند که به صورت بخشی هر کدام وظایف خاص خود را به انجام رسانده، اما تصمیم‌گیری واحدی برای پیرامون حریم انجام نمی‌شود.
استاد گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی مشهد اضافه کرد: افزایش جمعیت به‌ویژه در سکونتگاه‌های روستایی پیراشهری در کوتاه‌مدت سبب تضعیف بنیان‌های ستنی در اقتصاد روستایی شده و این امر سبب گسترش دزدی، اختلاس، اعتیاد و دیگر بزه‌های اجتماعی در این محدوده‌ها می‌شود. همچنین هر چه این گستره کالبدی سکونتگاه‌ها وسیع‌تر می‌شود، بعد نظارت قانونی شهرداری و نیروی انتظامی نیز کمتر می‌شود؛ بنابراین این مناطق بستری برای انجام انواع بزه‌های اجتماعی می‌شود.
لبه شمالی مشهد؛ گردابی که آینده شهر را در خود فرومی‌برد
وی ادامه داد: حاشیه و حریم را نمی‌توان از هم جدا کرد و معضلات و مشکلات آن مناطق باید رسیدگی و رفع شود، در غیر این صورت مشکلات آنها شهر مشهد را فرا می‌گیرد. در این حوزه، باید به لبه شمالی محدوده شهر مشهد توجه بیشتری شود؛ زیرا مسائل اقتصادی و چالش اجتماعی در این منطقه به قدری زیاد است که اگر به آنها توجه نشود، مانند گردابی آینده شهر مشهد را در خود فرو خواهد برد.
استاد گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی مشهد در خصوص ساخت و سازهای غیر استاندارد در این مناطق افزود: ساخت و سازها در مناطق روستایی با فاصله بیشتر از محدوده شهری مانند گذشته است، اما در روستاهای پیراشهری و لبه محدوده، الگوی سکونتی متفاوتی را ارائه می‌نماید، به نحوی که خانه‌ها در متراژهای پایین و با مصالح ارزان و غیر استاندارد و در بازه زمانی کوتاه‌مدت ساخته می‌شود؛ زیرا توان مالی افراد برای خرید و یا حتی اجاره خانه پایین است.
آلودگی آب، خاک و هوا در حریم از مهمترین چالش‌هاست
وی با بیان اینکه «شرایط زیست محیطی در این مناطق به هیچ عنوان رعایت نمی‌شود»، گفت: روستاییان که برای آبیاری اراضی خود از آب فاضلاب تصفیه‌خانه پرکندآباد استفاده می‌کنند، اما از محصولات تولیدی خود استفاده کمتری می‌کنند. همچنین وجود چهار تصفیه‌خانه فاضلاب پرکندآباد ۱ و ۲، خین عرب و آستان قدس رضوی، ۱۶۰۰ هکتار فضای فعال و متروکه کوره‌پزخانه‌ها، ۸۴۰ هکتار (۶۰ واحد) فضای برداشت واحدهای شن‌شویی، کشتارگاه‌ها، مراکز پسماند، ۳۶۹۸ واحد صنعتی، واحدهای کارگاهی کوچک و بزرگ پراکنده در روستاهای بلافصل محدوده شهری و… باعث شده است که آلودگی آب و خاک و هوا در حریم به عنوان یکی از مهمترین چالش‌ها مطرح باشد.
عنابستانی از مسئولان و مدیران توسعه شهری خواست با توجه به روند رو به گسترش بافت فیزیکی کلان‌شهرها، با به‌کارگیری راهبردها و برنامه‌های متناسب با وضعیت حاکم بر فضاهای شهری و به خصوص نواحی پیرامونی آنها نسبت به توسعه فضاهای پیرامونی شهرها به نحوی برخورد نمایند که در سال‌های آینده با محدودیتی برای رشد و توسعه کانون‌های بزرگ شهری مواجه نشوند و جمعیت ساکن در سکونتگاه‌های پیرامونی شهرها از شرایط مطلوب و فعالیت‌های مبتنی بر آموزه‌ها و اهداف جمهوری اسلامی باشد.
استاد گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی مشهد افزود: لازم است از فرصت‌های همجواری سکونتگاه‌های روستایی واقع در حریم با کلان‌شهر مشهد بهره‌برداری کرد، به نحوی که در حال حاضر سکونتگاه‌های روستایی واقع در حریم انواع تولیدات و فعالیت‌های اقتصادی دارند که می‌توان به عنوان جاذبه‌ای قدرتمند برای پایدارسازی این روستاها از آنها استفاده کرد.
وی افزود: معضلات و مشکلات فراوانی در اطراف شهر مشهد در حال شکل‌گیری است که باید مسئولان و مدیران شهری برای آن چاره‌ای بیندیشند، در غیر این صورت مشهد وارد باتلاقی می‌شود که بیرون آمدن از آن غیر ممکن است.
انتهای پیام
منبع:ایسنا