مستاجران آلودگی هوا/ اجاره کاتالیست به قیمت خرید هوای آلوده

 چندین دهه از شروع استفاده انسان از سوخت‌های فسیلی می‌گذرد و با ورق‌خوردن هر صفحه از دفتر تاریخ، موارد جدیدی به لیست مضرات سوزاندن این سوخت‌ها اضافه می‌شود. در کشور ما قوانینی برای مقابله با آلاینده‌های حاصل از سوزاندن سوخت‌های فسیلی وضع‌ شده‌ است. استفاده از کاتالیست در خودروها، یکی از راه‌های کنترل آلاینده‌های منتشره از منابع متحرک آلودگی هواست البته در این زمینه نیز سودجویان نشان داده‌اند که حتی برای ریه‌های خود نیز ارزشی قائل نیستند و نفس‌های مردم را هم در ازای پول معامله می‌کنند. معاون محیط زیست انسانی اداره کل محیط زیست تهران و عضو سابق کارگروه ملی کاهش آلودگی هوای کلانشهرها از ماجرای اجاره کاتالیست‌ها و اهمیت برخورد با متخلفان می‌گویند.

کاتالیست، لازم، موثر و البته گران!

زهره عبادتی – معاون محیط زیست انسانی اداره کل محیط زیست تهران– در گفت و گو با ایسنا با اشاره به کاتالیست و نقش آن در کاهش آلاینده‌های هوا می‌گوید: کاتالیست باعث تثبیت آلاینده‌ها می‌شود و از فلزات گرانبهایی مانند روبیدیم، پالادیم و پلاتین تشکیل شده است. واکنش‌هایی که با حضور این فلزات انجام می‌شود، گازهای مضری مانند کربن مونوکسید، اکسیدهای نیتروژن و … را به گازهای کم‌خطر تبدیل می‌کند.

بهزاد اشجعی – عضو سابق کارگروه ملی کاهش آلودگی هوای کلانشهرها – هم به اهمیت کاتالیست‌ در وسایل نقلیه اشاره می‌کند و به ایسنا می‌گوید: موثرترین راهکار کنترل انتشار آلاینده‌های گازی از خودروها و موتورسیکلت‌های بنزینی، نصب کاتالیست باکیفیت روی آن‌هاست که بازدهی بالایی داشته باشد و تا حدود زیادی آلاینده‌های گازی منتشره از خودروها و موتورسیکلت‌ها را کاهش می‌دهد علیرغم اهمیت انکارناشدنی این قطعه، برخی از تولیدکنندگان کاتالیست در کشور اقدام به تولید کاتالیست‌های تقلبی می‌کنند؛ قطعاتی که در ظاهر شبیه کاتالیست هستند اما هیچگونه پوشش کاتالیزوری (فلزات واکنش‌دهنده) روی سطوح داخلی آنها وجود ندارد و عملاً تأثیری در کاهش انتشار آلاینده‌های گازی منتشره از خودرو ندارند. به علت فقدان مواد شیمیایی واکنش‌دهنده روی سطح داخلی این قطعه، هیچ واکنش شیمیایی با گازهای آلاینده خروجی از موتور خودروها انجام نمی‌شود و عملاً این گازهای سمی و آلاینده بدون تصفیه و پالایش از اگزوز خارج می‌شوند.

اجاره کاتالیست، اعتبار معاینه فنی را زیر سوال می‌برد

در سال‌های گذشته با اوج گیری آلودگی هوا، ضرورت وجود کاتالیست در خودرو بیش از پیش شده و یکی از مهمترین آیتم‌های مورد نیاز برای قبولی در معاینه فنی وجود کاتالیست باکیفیت در خودرو است.

عبادتی با اشاره به اهمیت فرایند معاینه فنی در کنترل و کاهش آلودگی هوای تهران خاطرنشان می‌کند: ۶۰ درصد منابع انتشار آلودگی هوا در شهر تهران، منابع متحرک هستند که عدد قابل توجهی است بنابراین مراکز معاینه فنی در این شرایط نقشی کلیدی و اساسی دارند. در این مراکز خودروهای فرسوده‌ای که دوبار متوالی در فرایند معاینه فنی مردود شوند، اجازه تردد نخواهند داشت. خودروهایی نیز که به سن فرسودگی نرسیدند، در صورت عدم قبولی در معاینه فنی، باید نسبت به نصب فیلتر دوده یا کاتالیست اقدام ‌کنند اما در شرایطی که معاینه فنی اعتبار خود را از دست بدهد، دیگر نمی‌توان به اجرای چنین قوانینی امیدوار بود.

همچنین اشجعی به تاثیر تخلفات مربوط به کاتالیست بر اعتبار فرایند معاینه فنی اشاره می‌کند و می‌گوید: وجود کاتالیست‌های تقلبی باعث می‌شود نظارت‌ها در مراکز معاینه فنی بر آلایندگی وسایل نقلیه بی‌اثر شود. خودروهایی که کاتالیست آن‌ها حذف شده است، معمولا با مراجعه به مراکز معاینه فنی و مردودی در آزمون چهارگاز، به جای خرید کاتالیست اقدام به اجاره ساعتی آن می‌کنند و صرفاً آزمون معاینه فنی را با آن می‌گذرانند.

او ضمن تاکید بر تاثیر مهم فقدان کاتالیست بر میزان آلایندگی خودرو اضافه کرد: وجود این چرخه مضرّ عملاً نظارت‌ها و مراقبت‌های دیگری که در سایر بخش‌های مربوط به حوزه آلایندگی وسایل نقلیه صورت می‌گیرد را بی‌اثر می‌کند. به عنوان مثال تلاش‌هایی که برای کنترل شدید کیفیت آلایندگی وسایل نقلیه تولیدی در زمان تولید انجام می‌شود به فاصله چند سال پس از خروج این وسایل از کارخانجات و ورود آن‌ها به چرخه مصرف، بی اثر شود و خودرویی که با استاندارد آلایندگی یورو۵ تولید شده است، در زمان تردد در خیابان‌ها عملاً با سطح آلایندگی یورو۱ استفاده می‌شود.

کاتالیست استیجاری، هوای پاک را به حراج می‌گذارد

عبادتی ضمن تایید گزارش‌های مربوط به اجاره کاتالیست در برخی خودروها ادامه می‌دهد: ما در برخی موارد، گزارش‌هایی از مراکز معاینه فنی مبنی بر اجاره کاتالیست دریافت کرده‌ایم. این فرایند به‌صورت غیرقانونی در برخی مراکز غیررسمی انجام می‌شود. افرادی که کاتالیست را اجاره می‌کنند، معاینه فنی را به سلامت می‌گذرانند و پس از آن، تا یک سال کسی کاری به کارشان ندارد و عملا آسوده هستند.

این عضو سابق کارگروه ملی کاهش آلودگی هوای کلانشهرها با اشاره به وجود مشتری برای این قطعات تقلبی می‌گوید: برخی اشخاص در زمان تعویض کاتالیست خودروی خود، به جای خرید یک کاتالیست با کیفیت مناسب برای خودرو، از کاتالیست‌های تقلبی برای جایگزینی کاتالیست کارکرده قبلی خود استفاده می‌کنند.

اشجعی به بازار داغ دلالان کاتالیست اضافه اشاره و اظهار می‌کند: متأسفانه برخی از دلالان نیز در بازار به دنبال خرید کاتالیست خودروها هستند تا با استخراج فلزات گرانبهای موجود در آن و صادر کردن این فلزات به کشورهای دیگر درآمد هنگفتی  کسب کنند بنابراین چرخه‌ای مسموم در جامعه ایجاد می‌شود که از طرفی خریداران مشتاق و دست به‌نقد کاتالیست سعی در خرید این قطعه از صاحبان خودروها دارند و از طرفی دیگر برخی اشخاص از ارزش و کارایی بالای این قطعه بی‌اطلاع هستند و تمایل به فروش کاتالیست خودروی خود دارند.

هوای پاک، قربانی چرخه مسموم خرید و فروش کاتالیست تقلبی

عبادتی همچنین درباره فروش کاتالیست بی‌کیفیت توسط برخی شرکت‌ها و مراکز غیرمجاز می‌گوید: از طرفی برخی مراکز غیرمجاز کاتالیست را به‌صورت کدنشده به فروش می‌رسانند. این کاتالیست‌های کدگذاری‌ نشده، فاقد فلزات اصلی است که وظیفه واکنش در اگزوز را برعهده دارند و یا مقدار اندکی از این فلزات در آن‌ها وجود دارد. نبود این فلزات، عملا فعالیت کاتالیست و کارآمدی آن را دچار مشکل و اختلال می‌کند. از طرف دیگر به علت نبود فلزات گران‌بها در این قطعات، بدیهی است که هزینه آن برای مشتریان آن کمتر باشد و تمایل افراد برای استفاده از این قطعات ناقص بیشتر شود.

همچنین اشجعی با اشاره به کشف تعدادی از کاتالیست‌های تقلبی در بازرسی‌های سازمان محیط زیست ادامه می‌دهد: سازمان محیط زیست در جریان بازرسی‌های خود از برخی تولیدکنندگان، وجود قطعات این چنینی را کشف کرده است و برخی از آنان خود به تولید کاتالیست‌های تقلبی اعتراف کرده‌اند. نکته جالب وجود خریدار برای این قطعات است. این قطعات تقلبی عمدتاً برای مصرف در بازار لوازم یدکی تولید می‌شوند و متأسفانه برخی از اشخاص با علم به ارزشمند بودن کاتالیست خودروی خود در جهت کسب منافع جزئی، اقدام به فروش آن و از این قطعات تقلبی به عنوان جایگزین کاتالیست خودروی خود استفاده می‌کنند.

وی افزود: تولیدکنندگان کاتالیست‌های تقلبی قطعات جایگزین کاتالیست اصلی خودروها را با قیمت پایین تولید و روانه بازار می‌کنند که مورد استقبال مصرف‌کنندگان قرار می‌گیرد. در نهایت این چرخه جذاب و مسموم منجر به حذف این قطعه حیاتی از خودروها درحال تردد می‌شود و با افزایش شدید انتشار آلاینده‌های گازی خودروها، شرایطی که امروز به علت انتشار آلاینده‌ها در شهر ایجاد شده‌ است را مشاهده می‌کنیم.

وظیفه نهادهای نظارتی برای برخورد با مستاجران کاتالیست چیست؟

عبادتی درباره وظایف ستاد معاینه فنی برای برخورد با این تخلفات اظهار می‌کند: ستاد معاینه فنی که از نمایندگان شهرداری، پلیس راهور و محیط زیست تشکیل شده‌ است با بازدیدهای سرزده تلاش می‌کند بر عملکرد این مراکز نظارت کند. در صورت مشاهده تخلف این ستاد با متخلفان برخورد خواهد کرد. وجود سامانه یکپارچه معاینه‌ فنی ایران( سیمفا)  نیز به کاهش تخلفات کمک کرده است ولی بازهم حل این مشکل نیازمند نظارت دقیق‌تر و شناسایی مراکز غیرمجاز نصب و اجاره کاتالیست است. نهادهای نظارتی باید با جدیت بیشتری به این موضوع بپردازند.

معاون محیط زیست انسانی اداره کل محیط زیست تهران ضمن اشاره بر مسئولیت دیگر نهادهای ذی‌ربط برای پیگیری این موضوع تاکید می‌کند: نهادهای ذی‌ربط، باید به‌سرعت به این موضوع ورود کنند و ضروری است که نهادهایی مانند سازمان استاندارد، وزارت صنعت، معدن و تجارت و اتحادیه‌هایی که در این زمینه فعالیت می‌کنند، جدیت بیشتری در این مسئله به خرج دهند و با شناسایی آن‌ها، جلوی فعالیت این مراکز غیرمجاز را بگیرند.

این عضو سابق کارگروه ملی کاهش آلودگی هوای کلانشهرها نیز با تشریح راهکارهای جلوگیری از این تخلفات و وظایف نهادهای ذی‌ربط برای مقابله با آن‌ها اضافه می‌کند: راه حل اول این است که در زمان تولید خودرو، برای کاتالیست هر خودرو یک کد منحصر به فرد درج و این کد با شماره شناسایی خودرو (VIN) متصل شود. در زمان شماره‌گذاری نیز پلیس کد کاتالیست هر خودرو را باتوجه به شماره شناسایی آن ثبت کند به گونه‌ای که در سامانه «سیمفا» قابل استعلام باشد. در این شرایط با مراجعه خودروها به مراکز معاینه فنی با خوانش کد کاتالیست خودرو و مطابقت آن با شماره شناسایی خودرو می‌توان فهمید که آیا کاتالیست خودرو دستکاری شده است یا خیر؟ البته مشابه این طرح در آئین‌نامه فنی قانون هوای پاک هم وجود دارد اما تا کنون توسط پلیس اجرا نشده است.

عبادتی با اشاره به  چالش‌های شناسایی این قطعات اجاره‌ای ادامه می‌دهد: البته شناسایی و اثبات کاتالیست‌های اجاره‌ای، کار سختی است. راهکار این موضوع در نظر گرفتن مجازاتی سخت برای این گونه تخلفات است تا بازدارندگی کافی را داشته باشد. وزارت صنعت، معدن و تجارت و سازمان استاندارد نیز باید این موضوع را پیگیری کنند.

راهکار حل مسئله کاتالیست‌ها چیست؟

عبادتی راه‌اندازی سامانه ثبت کاتالیست‌ها را راه حل مناسبی برای شناسایی کاتالیست‌های اجاره‌ای می‌داند و می‌گوید: راهکار دیگری که می‌تواند موثر باشد، کدگذاری اصولی کاتالیست‌هاست. باید مشخص شود که هر کاتالیست متعلق به چه خودرویی است. اجرای این ساز و کار زمانبر است اما شدنی است. البته هیچ برنامه‌ای برای اجرای این طرح وجود ندارد. اجرای این طرح مستلزم همکاری خودروسازان و تولیدکنندگان این قطعه است.

اشجعی نیز با اشاره به یکی از روش‌های نوین پایش آلایندگی اظهار می‌کند: راهکار بعدی این است که کنترل میزان آلایندگی وسایل نقلیه صرفاً به زمان معاینه فنی محدود نشود و میزان آلاینده های خروجی از اگزوز خودروها به‌صورت ۲۴ ساعته در زمان تردد درون شهرها سنجیده شود. این سنجش با استفاده از روش remote sensing صورت می‌گیرد که فناوری پیشرفته‌ای است و حتی در توسعه یافته‌ترین شهرهای دنیا هم صرفاً به‌صورت تحقیقاتی درحال اجراست. با این حال در صورت عملیاتی‌شدن این روش، تحول بزرگی در زمینه کنترل آلایندگی خودروها ایجاد خواهد شد و دیگر هیچ خودرویی در زمان تردد در شهر قادر به انتشار آلاینده بیش از حد مجاز نخواهد بود.

عبادتی با تاکید بر قیمت گزاف این قطعات تاکید می‌کند: راهکار اساسی و منطقی دیگر این است که قیمت کاتالیست کاهش پیدا کند. اگر راننده بداند که می‌تواند با هزینه‌ای اندک کاتالیست خودروی خود را تهیه کند، به‌طور قطع نیازی به اجاره کاتالیست و ارتکاب چنین تخلفاتی نخواهد داشت. قیمت کاتالیست متنوع است اما به‌طور میانگین دو تا سه میلیون تومان برای رانندگان هزینه دارد و بعضا به تناسب مدل خودرو، قیمت کاتالیست از ۳ میلیون تومان نیز تجاوز می‌کند. به علت بهای گزاف این قطعات، در بیشتر مواقع خرید کاتالیست برای رانندگان غیرمنطقی به نظر می‌رسد.

 نکته قابل توجه در مسئله کاتالیست‌ها این است که نباید یک طرفه به قاضی رفت. علی رغم اینکه فروش، اجاره و یا دستکاری کاتالیست‌ها به هیچ وجه قابل توجیه نیست اما نباید از این موضوع غافل شد که مصرف‌کنندگان این قطعه که به عنوان قشر رانندگان شناخته می‌شوند، عمدتا توانایی مالی بالایی ندارند و با توجه به شرایط مالی خود، نمی‌توانند هزینه قابل توجهی برای قطعات گران‌فیمتی مانند کاتالیست بپردازند. لذا به ازای هر قدم مثبتی که مردم برای حل این مشکل بر می‌دارند، مسئولان ذی‌ربط نیز باید گرهی از گره مشکلات مردم باز کنند.