مهم‌ترین چالش هدررفت منابع آب در ایران/ضرورت تغییر رویه مدیریتی در حوزه آب، غذا و انرژی

به گزارش ایسنا، سازمان ملل زمینه موضوعی روز جهانی آب ۲۰۱۹ را “کسی را از قلم ننداختن” اعلام کرده و این از آن جهت است که گروه‌های حاشیه‌ای معمولاً در دسترسی به آب ایمن، نادیده گرفته شده و مورد تبعیض واقع می‌شوند. این در حالی است که موضوع روز جهانی آب در سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸ به ترتیب “آب و انرژی”، “آب و توسعه پایدار”، “آب و مشاغل‌”، “چرا آب را هدر دهیم؟ ” و “طبیعت برای آب” انتخاب شده بود.

کشور ما نیز در سال‌های اخیر تحت تأثیر ۳ عامل “رشد سریع و الگوی نامناسب استقرار جمعیت”، “کشاورزی ناکارآمد” و “سوء‌مدیریت” با چالش‌ها و مشکلات ناشی از کمبود آب و استفاده نادرست از منابع آبی روبه‌رو شده که از آن تحت عنوان “بحران آب در ایران” یاد می‌شود.

در حالی که بسیاری از کشورهای جهان سالیانه روز جهانی آب را جشن می‌گیرند، در کشور ما با توجه به همزمانی این روز با ایام نوروز و فرا رسیدن سال نوی شمسی، فرصت چندانی برای آگاهی‌بخشی در مورد آب به دست نمی‌آید. لذا سرویس علم و فناوری ایسنا بر آن شد در این روز به سراغ دکتر سیمین ناصری، استاد دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران و رئیس “مرکز تحقیقات کیفیت آب” برود تا به مهم‌ترین دغدغه‌ها و نگرانی‌ها در حوزه آب پاسخ دهد.

دکتر سیمین ناصری، رئیس “مرکز تحقیقات کیفیت آب” پژوهشکده محیط زیست دانشگاه علوم پزشکی تهران در گفت‌وگو با ایسنا ابتدا به سابقه این مرکز پرداخت و گفت: در سال ۱۳۸۹ با همکاری مسئولین انجمن بهداشت محیط ایران و تیم محققان از دانشکده بهداشت، پژوهشکده محیط زیست را در دانشگاه علوم پزشکی تهران تأسیس کردیم و مرکز تحقیقات کیفیت آب نیز با مسئولیت من شکل گرفت.

وی با بیان اینکه برنامه راهبردی مرکز فوق تولید داده‌ها و اطلاعات مرتبط با کیفیت آب (در منابع آب، آب آشامیدنی و آب‌های بطری شده) است، یادآور شد: در این مرکز همچنین اثرگذاری آلودگی‌های آب بر بهداشت و سلامت مردم مورد تأکید قرار گرفته و حضور آلاینده‌ها و منشأ آن‌ها بررسی و ارزیابی می‌شود.

رئیس “مرکز تحقیقات کیفیت آب” تأکید کرد: آنچه که همواره برای من اهمیت داشته است، برنامه‌ریزی صحیح و عملکرد مطلوب تیم‌های تأمین آب آشامیدنی در کشور بوده است، با این هدف که دسترسی مصرف‌کنندگان به آب سالم در تمام مناطق فراهم شده و در نتیجه بار بیماری‌های ناشی از آلودگی آب کاهش یابد.

دکتر ناصری بیماری‌های ناشی از آلودگی آب را به دو گروه “بیماری‌های واگیر” یا communicable diseases و ”بیماری‌های غیرواگیر” (Noncommunicable diseases) تقسیم کرد و افزود: با پیشگیری از این بیماری‌ها، میزان هزینه‌ها در بخش درمان نیز کمتر می‌شود.

 

بهره‌مندی ۹۵ درصدی مردم از سیستم‌های پایه تأمین آب شرب

وی سپس به ارائه گزارشی در مورد چگونگی وضعیت آب در کشور پرداخت و تصریح کرد: بیش از ۴۰ درصد آب ایران از منابع غیر تجدیدپذیر (آب زیرزمینی ۲۵ درصد و آب سطحی ۲۰ درصد) تأمین می‌شود.

رئیس مرکز تحقیقات کیفیت آب ادامه داد: بر اساس آخرین گزارش که به عنوان گزارش پایه از نظر سطح خدمات تأمین آب برای پایش اهداف (۱-۶) و (۲-۶) برنامه توسعه پایدار (SDGs) تهیه شده، اطلاعاتی از سوی JMP و با همکاری این مرکز گردآوری و ارائه شده است.

ناصری خاطرنشان کرد: بر اساس این گزارش ۹۵ درصد (از جمله ۹۷ درصد در مناطق شهری و ۸۹ درصد در مناطق روستایی) حداقل از سیستم‌های پایه (basic) تأمین آب شرب برخوردار هستند؛ سیستم‌های پایه نوعی از سیستم‌های تأمین آب ارتقایافته هستند که در آن‌ها برای دسترسی به آب، زمان رفت- برگشت برای مصرف کننده بیشتر از ۳۰ دقیقه طول نکشد.

وی یادآور شد: این در حالی است که حدود میانگین ۲ درصد جمعیت (از جمله ۱ درصد در مناطق شهری و ۴ درصد در مناطق روستایی) از سیستم‌های با دسترسی محدود (limited) برخوردارند که برای تأمین آب، زمان رفت- برگشت آن‌ها بیشتر از ۳۰ دقیقه طول می‌کشد؛ به این سیستم‌ها، سیستم‌های با دسترسی محدود گفته می‌شود.

رئیس مرکز تحقیقات کیفیت آب تصریح کرد: ۳ درصد باقی‌مانده جمعیت نیز از سیستم‌های تأمین آب ارتقانیافته (unimproved)، همچون آبرسانی با تانکر و سایر سیستم‌های سیار تأمین آب، یا آب‌های بطری‌شده استفاده می‌کنند.

 

تأمین آب آشامیدنی با کیفیت مطابق استاندارد ملی، وظیفه شرکت آب و فاضلاب کشور

ناصری سپس به موضوع کیفیت آب شرب پرداخت و تشریح کرد: سازمان جهانی بهداشت (WHO)، اولین رهنمود (گایدلاین) بین‌المللی را در سال ۱۹۶۲ منتشر کرد، با این هدف که مهم‌ترین پارامترهای کیفی آب شرب (در زمینه‌های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی) معرفی شوند و در کشورهای مختلف مورد استفاده قرار گیرند. اما آنچه در هر کشور در این چارچوب تنظیم می‌شود، با عنوان استاندارد ثبت می‌شود که مفهوم اصلی آن لازم‌الاجرا بودن در تمام مناطق (شهری و روستایی) کشور است.

وی اضافه کرد: در ایران نیز اولین استاندارد آب آشامیدنی در سال ۱۳۴۵ تنظیم شد و همانند بازنگری‌هایی که در رهنمود WHO صورت می‌گیرد، هر چند سال یک‌بار در سطح ملی بازنگری می‌شود. بنابراین یکی از مهم‌ترین مسئولیت‌های شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، تأمین آب آشامیدنی با کیفیت مطابق استاندارد ملی در تمامی مناطق کشور است.

رئیس مرکز تحقیقات کیفیت آب دلایل اصلی تغییر رهنمود WHO را انجام مطالعات بیشتر و روزآمد در زمینه ریسک هر یک از آلاینده‌ها و حضور محتمل آن‌ها با غلظت‌های مختلف در آب آشامیدنی عنوان کرد.

 

ضرورت تغییر رویه مدیریتی در حوزه آب، غذا و انرژی

ناصری، مهم‌ترین چالش هدررفتگی منابع آب در ایران را بی‌توجهی به برنامه آمایش سرزمین دانست و گفت: در هر کشوری بر اساس یک برنامه آمایش صحیح، با توجه به منابع طبیعی (از جمله آب)، جمعیت و توانمندی‌ها، باید سیاست‌گذاری منطقی در برنامه‌های توسعه ملی تنظیم و اجرایی شود که در ایران توجه کافی به این موضوع نشده است؛ به عنوان مثال روند افزایش فعالیت‌های کشاورزی در مناطق مختلف (و مصرف بی‌رویه منابع آب) که نتیجه اقتصادی مطلوبی نداشته، تأثیرات منفی متعددی بر جای گذاشته است.

وی تصریح کرد: به طور کلی در مقوله همبستگی بین آب و کشاورزی، برای نجات آب و در عین حال حفظ کشاورزی پایدار، به مدیریت مشترک و نگاه بین‌رشته‌ای نیازمند هستیم؛ به عبارت دیگر، برای تأمین پایدار غذا و در عین حال حفظ آب، باید بین آب، غذا و انرژی تعادل و توازن وجود داشته باشد.

رئیس مرکز تحقیقات کیفیت آب، لازمه امر فوق را تغییر رویه مدیریتی در حوزه آب، غذا و انرژی دانست و اظهار کرد: از این رو اعمال تغییرات اساسی در حکمرانی آب، مصرف آب و مدیریت آن لازمه نجات حوزه آب و کشاورزی در کشور است.

ناصری ضمن اشاره به اعتقاد متخصصان مبنی بر ۱۰ راه‌حل موجود برای رفع چالش‌های آب یک کشور، این راه‌حل‌ها را “آموزش و آگاهی بخشی”، “استفاده از فناوری‌های جدید”، “استفاده مجدد از فاضلاب”، “ارتقای سیستم‌های آبیاری در راستای جلوگیری از تلفات آب در کشاورزی”، “منطقی کردن قیمت آب”، “استفاده از سیستم‌های شیرین‌سازی آب با بهره‌وری مناسب”، “استفاده از آب باران”، “جلب مشارکت عمومی و هماهنگی بین سازمانی”، “بازبینی سیاست‌ها و ضوابط” و نیز “مدیریت یکپارچه و توجه به اکوسیستم” عنوان کرد.

 

رسیدن به خودکفایی در تولید هر محصول با مصرف بالای آب، از برنامه‌های توسعه خارج شود

وی در پاسخ به این سوال که با توجه به سهل‌انگاری‌هایی که در حوزه آب صورت گرفته، آیا مسئولان در حال حاضر به وفاق بر سر مسئله آب رسیده‌اند یا خیر، گفت: با توجه به پیامدهای بسیار منفی ناشی از مصرف غیراصولی منابع آب در کشور، مانند افت سطح سفره‌های آب زیرزمینی، فرونشست زمین در دشت‌ها و شهرها، خشک شدن رودخانه‌ها و تالاب‌ها و عدم دسترسی به آب مورد نیاز، ضروری است یکپارچه‌نگری مسئولان کشور در وزارت‌خانه‌ها و سازمان‌های مختلف، مورد تأکید قرار گیرد. در غیر این صورت هر سال با چالش‌های بیشتری مواجه خواهیم شد.

رئیس مرکز تحقیقات کیفیت آب ادامه داد: در همین زمینه لازم است به آب مجاز و میزان مصرف آب در تولید هر محصول نیز توجه ویژه‌ای صورت گیرد. لازم است که از حالا به بعد، رسیدن به خودکفایی در تولید هر محصول کشاورزی (که مصرف آب بسیار بالایی دارد)، از برنامه‌های توسعه خارج شود. این در حالی است که تصفیه صحیح فاضلاب‌ها و استفاده مجدد از آن‌ها نیز باید در اولویت قرار گیرد.

ناصری در ادامه به دستگاه‌هایی که می‌توانند از نتایج پژوهش‌های مرکز تحقیقات کیفیت آب بهره‌مند شوند اشاره و تأکید کرد: نتایج پژوهش‌های من و همکارانم که بیشتر در چارچوب کیفیت آب و تأثیر آن‌ها بر شرایط بهداشتی و سلامت مردم انجام شده، می‌تواند در شرکت آب و فاضلاب و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مورد استفاده قرار گیرد.

وی در همین زمینه، افزود: به طور کلی ریشه بسیاری از مشکلات مرتبط با آب در کشور، فقط مربوط به خود منابع آب نبوده، بلکه به برنامه‌ریزی ناصحیح و تخصیص نادرست آب در این حوزه مرتبط است. کشور ما به توسعه صنعتی نیز نیاز دارد و در شرایط کم آبی، این قضیه جدی‌تر و مهم‌تر نیز هست. تصمیم‌گیری در حوزه مدیریت منابع آب و تخصیص آن، باید با یک خرد جمعی صورت گیرد و هر سازمان به طور مستقل عمل نکند.

 

درباره کیفیت آب شرب به مصرف‌کنندگان اطلاع‌رسانی شود

رئیس مرکز تحقیقات کیفیت آب در رابطه با روند افزایشی استفاده از سیستم‌های تصفیه آب خانگی در برخی از شهرها و مناطق کشور، توضیح داد: مهم‌ترین دلیل این موضوع، عدم شفاف‌سازی درباره کیفیت آب شرب برای مصرف‌کنندگان است. در بسیاری از شهرها علی‌رغم اینکه چالش کیفی در آب شبکه‌های توزیع وجود ندارد، مردم از این دستگاه‌ها در منازل استفاده می‌کنند، در صورتی که نیازی به این کار نیست.

ناصری تصریح کرد: اگر چه فیلترهای موجود در این سیستم‌ها می‌توانند آلاینده‌های متعددی را حذف کنند، اما نتایج پژوهشی که ما در مرکز تحقیقات کیفیت آب انجام دادیم، در برخی موارد حاکی از حضور جمعیت بیشتر “میکروارگانیسم‌ها” در آب خروجی تصفیه‌کننده‌های خانگی بود.

وی در پایان خاطرنشان کرد: به اعتقاد من لازم است در چارچوب حقوق شهروندی، اطلاعات کافی کیفیت آب آشامیدنی در یک سامانه وسیع در اختیار مصرف‌کنندگان قرار داده شود. همچنین مصرف آب بطری‌شده روند افزایشی بالایی در جامعه دارد که کیفیت آن‌ها نیز باید همواره تحت کنترل باشد.

 

منبع: ايسنا