نقش فضای مجازی در پیشبرد فرهنگ قرائت
آموزش علم قرائت قرآن همواره از روشهای مختلفی انجام می‌پذیرفته که آموزش حضوری مهمترین آنها بوده است. در کنار فرصت‌های پیشین، فرصت و بستر جدیدی برای این فعالیت‌ها به نام فضای مجازی شکل گرفته است که شرایط همه‌گیری ویروس کرونا به پیشرفت آن سرعت بخشیده است.
آموزش علم قرائت قرآن همواره از روشهای مختلفی انجام می‌پذیرفته که آموزش حضوری مهمترین آنها بوده است. در کنار فرصت‌های پیشین، فرصت و بستر جدیدی برای این فعالیت‌ها به نام فضای مجازی شکل گرفته است که شرایط همه‌گیری ویروس کرونا به پیشرفت آن سرعت بخشیده است. فضای مجازی به دلیل گسترش و تنوع بسیار برنامه‌ها و نرم‌افزارها، فضای مناسبی برای آموزش دین و از جمله آموزش قرائت قرآن محسوب می‌شود. این پژوهش در صدد است با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، به نقض فضای مجازی به پیشبرد فرهنگ دینی و از جمله قرائت بپردازد. بررسی‌ها نشان میدهد فضای مجازی پتانسیل مهمی است که تنوع زیادی داشته و میتوان با رعایت تناسب سنی و تحصیلی از امکانات موجود در این فضا استفاده نمود. البته باید توجه داشت تناسب با مدیوم نیز در راستای آموزش علم قرائت مهم است. یعنی میبایست از نرم افزارهای کاربردی متناسب در راستای آموزش استفاده نمود.
مقدمه
اکنون در فضای مجازی و شبکه های گسترده اجتماعیِ حاصل از نسل جدید اینترنت، شاهد پدیده نوینی به نام «زندگی دوم» هستیم که با توجه به امکانات گسترده و جذابیت های بی‌شمار به سرعت به فضای محبوب نسل جوان تبدیل شده است. «فیلیپ روزدال»، بنیان گذار زندگی دوم می‌گوید:
«زندگی دوم، یک بازی رایانه‌ای نیست؛ بلکه جایی است که مردم آنگونه که می‌پسندند، زندگی می کنند، سرگرمی دارند و حتی به شکلی که دوست دارند، درآمد کسب می کنند. در واقع، زندگی دوم، بهترین محل برای کسانی است که از محیط اطرافشان خسته شده اند یا در شرایط بد آب و هوایی یا کاری زندگی می نمایند. زندگی دوم، دنیایی است که مطابق با میل افراد طراحی می شود.» (ویستا، ۱۳۹۲)
در ابتدا باور این مسئله سخت است که چگونه می توان با دنیای مجازی بدین گونه ارتباط برقرار کرد؛ ولی طبق آمارِ به دست آمده، افراد با یک بار وارد شدن به این دنیا چنان مجذوب آن می شوند که به آن عادت خواهند کرد و اهمیت آن به گونه‌ای می‌شود که نمی تواند آن را به راحتی کنار بگذارد.
اینترنت عرصه مهمی را برای تحیقات اجتماعی و آزمودن نظریه هاس مربوط به اشاعه تکنولوژی و اثرات رسانه‌ها فراهم ساخته است. بخشی از این جاذبه به واسطه قابلیت ادغام شیوه‌های ارتباطی و صورت محتوای ارتباط است. جاذبه‌های دیگر مربوط به اثرات و کارکردهای اجتماعی این رسانه و محیط های مختلف آن بر افراد و اجتماعات محل زیست آنها و به ویزه برای جوانان به عنوان پیشگامان نوآوری و مصرف این رسانه جدید می‌باشند. این تحولات تکنولوژیک علاوه بر گذراندن اوقات فراغت، ذوق، سلیقه و نیز ارتباطی آنها را نیز تحت تأثیر قرار داده است. دو فرایند رسانه‌ای شدن و خانگی شدن توصیف کننده گذران بخش عمده‌ای از فراغت جوانان در جوامع مدرن است. جوانان فراغت خود را بیش از پیش در در خلوت سپری می‌کنند و برای سرگرم شدن به طور فزایندهای به رسانه‌های جدید متکی هستند. (فرخ نیا و لطفی، ۱۳۹۰، ص ۹۳)
در دنیای جدید و مدرن امروز با آمدن نرم افزارهای مختلف فعالیت در همه عرصه‌ها برای همگان آسان شده است. در گذشته برای قرائت قرآن باید مصحف شریف را در کیف با ابعاد مختلف حمل می‌کردیم، اما امروزه با نرم افزارهای قرآنی کار برای تلاوت قرآن راحت شده و در هر کجا و در هر سطح و علاقه و دانشی می‌توانیم از این کتاب آسمانی بهره‌مند شویم. با گسترش روزافزون تکنولوژی و استفاده از گوشی‌های هوشمند و بهره مندی از انواع برنامه‌های موجود در فضای مجازی که در بسیاری از موارد زندگی و فعالیت‌های روزمره را برای اشخاص تسهیل کرده است، مباحث و موضوعات قرآنی نیز از این امر مستثنی نبوده و فعالان این حوزه از حدود ۱۰ سال گذشته با تولید و به روز رسانی برنامه و اپلیکیشن‌های مختلف، خدمات متفاوتی را به مخاطبین ارائه کردند. آموزش علم قرائت نیز در بستر فضای مجازی، با وجود امکانات نوین در این فضا، میبایست مورد توجه قرار گیرد؛ اما بسیاری از پتانسیل‌های این فضا مورد غفلت قرار گرفته است. در این پژوهش به برخی پتانسیل‌های فضای مجازی در حوزه علم قرائت پرداخته می‌شود.
۱. مفهوم فضای مجازی
فناوری، یعنی کاربرد دانش، ابزارها و مهارت ها برای حلّ مشکلات عملی و گسترش توانایی ها یا کاربرد دانش و ابداع وسایل و سیستم هایی برای ارضای نیازهای انسان است و زمینه ای عقلانی که در جهت اطمینان از مهار کردن طبیعت فیزیکی به وسیله انسان از طریق کاربرد قوانین علمیِ شناخته شده، طراحی شده است. در واقع، فناوری، قدرت آموزش و یادگیری ندارد؛ بلکه سیستمی نظام مند برای انتقال دانش و یادگیری است که در عصر فعلی کاربرد بسیار دارد. اصطلاح فضای سایبری، از ترکیب دو واژه «سایبر» و «فضا» تشکیل شده که برای درک آن، بهتر است هر یک از واژه ها جداگانه بررسی شود. سایبر، از لغت یونانی سایبرنتیک، به معنای سکان دار یا راهنما مشتق شده است. اصطلاح فضای سایبر را نخستین بار ویلیام گیبسون، نویسنده کانادایی داستان علمی ـ تخیلی، در کتاب نورومونس در سال ۱۹۸۴ به کار برد. برای وی فضای سایبر، فضای تخیلی است که از اتصال رایانه هایی پدید آمده تمامی انسان ها، ماشین ها و منابع اطلاعاتی را در جهان به هم متصل کرده است. این معنا به طور تقریبی، مشابه معنایی است که امروزه از کاربرد لفظ فضای مجازی وجود دارد. در واقع، فضای مجازی، برای توصیف تمام انواع منابع اطلاعاتی ایجاد شده از طریق شبکه های رایانه ای به کار برده می شود و از این جهت، مجازی یا مصنوعی است که در محیط مادی و فیزیکی مکانی را اشغال نکرده است و توسط نرم افزار تولید می شود.(امام جمعه، ۱۳۸۲، ص ۲۵)
فضای مجازی عنوانی برای دنیایی کم سابقه و نوظهور در عرصه پیدایش و گسترش رسانه‌های جدید ارتباطی است که بیش از دو دهه نیز از رواج آن در جهان نمی‌گذرد. میتوان فضای مجازی را جهان ارتباط متقابل رایانه‌ا و جامعه حاصل از این ارتباطها دانست. (ذکایی و خطیبی، ۱۳۸۵، ص ۱۱۳؛ توانا و هاشمی اصل، ۱۳۹۳) امروزه اینترنت گستره فرهنگ سازی و فرهنگ پذیری را بیش از هر زمان دیگری وسعت بخشیده است و در نتیجه اطلاعات بیشتری را با شتابی قابل تصور در مجاری ارتباطی جامعه جاری می‌کند و طبعاً مانند هر ابزار دیگری میتواند در جهت‌های مثبت یا منفی مورد استفاده قرار گیرد.
۲. فرصت‌ها در حوزه مسائل دینی
یکی از مهمترین و بزرگترین اتفاقات قرن ۲۱ پیدایش فضای مجازی و شکل گیری جامعه شبکه‌ای در سراسر جهان بوده است؛ به گونه‌ای که امروزه ارتباط با جهان بدون اتصال به این شبکه عظیم، پویا و پیچیده تا اندازه زیادی غیر ممکن است.
بخش قابل ملاحظه‌ای از کاربران فضای مجازی تشکیل شده از دینداران، دین‌پژوهان، علمای دینی و رهبران مذهبی هستند. دین برای بهتر زندگی کردن آمده است – چه در فضای واقعی و چه در فضای مجازی- پس میتوان از فرصت‌های فضای مجازی برای دسترسی به اهداف دینی بهره برد.
تحقیقات در مورد دین و فضای مجازی در جامعه ایران در ابتدای راه است و بسیاری از ابعاد این مسأله مهم، هنوز مورد پژوهش قرار نگرفته است که شناخت درست این فضا و نوع استفاده از آن میتواند اهداف مثبت و سازنده دین را سریع‌تر و در سطح گسترده‌تری تحقق بخشد.
بیان این نکته لازم است که دین پیش شرط‌ها و قواعد خاص خود را دارد و همه چیز در آن قابل مجازی سازی نیست؛ برای مثال نماز را نمیتوان مجازی ساخت؛ زیرا نماز تعینی دارد و میبایست در عالم واقع انجام پذیرد. خداوند شرایط خاصی برای نماز جماعت تعیین کرده و باید طبق آن خوانده شود.
با علم به این موضوع و در عین حال، فضای مجازی این ظرفیت را دارد که بتواند بسیاری از مؤلفه‌های اسلامی و الهی را محقق نماید؛ چه اینکه تمامی امور دینی از جنس اعمال فیزیکی نیست. آن وجهی که عملش تکلیف شده، قابلیت مجازی شدن ندارد؛ اما وجهی که احرازش از راه عمل نیست، میتواند وارد فضای مجازی شود. در نگاهی کلی، دین دو وجه نظری و عملی دارد؛ وجه نظری را میتوان شامل باورها، عقاید و جهان بینی دانست و وجه عملی شامل احکام، عبادات، شعائر و مناسک و حتی اخلاقیات است.
به عنوان نمونه، میتوان متن قرآن، تفسیر قرآن، قرائت‌های قرآن، انواع متون و منابع دینی را در فضای مجازی بارگزاری کرد و در دسترس طیف وسیعی از افراد قرار داد. (نجفی و واحدی، ۱۳۹۶، ص ۴۴)
۳. معرفی الگوها در بستر فضای مجازی
قرآن و عترت اصلی‌ترین ارکان و قویترین عامل هدایت به سوی ارزش‌های الهی است. الگوی عملی تبلیغ کنندگان در این زمینه رسول گرامی اسلام (ص) است که در مناسبت‌های گوناگون و به صورت حساب شده بر قرآن و عترت تأکید می‌نمود و مردم را به پیروی از آن دو توصیه می‌کرد. حدیث متواتر ثقلین که شیعه و اهل سنت بر آن اتفاق نظر دارند، یکی از گواهان بر این مدعا است. ایشان فرمودند:
«إنّی تارک فیکُم الثقلین کتاب الله و عترتی اهل بیتی فإنّهما بن یفترقا حتّی علیَّ الحوض» (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۲۳، ص ۱۳۳)
(من دو چیز گرانبها را در میان شما می‌گذارم؛ کتاب خدا و خاندان اهل بیتم. این دو هرگز از یکدیگر جدا نمی‌شوند تا کنار حوض کوثر بر من بپیوندند.)
ایشان در زمینه آموزش قرآن به عنوان یکی از این دو رکن فرمودند:
«خیارُکُم مَن تَعَلَّمَ القرآنَ و عَلَّمَهُ» (طوسی، ۱۴۱۴، ص ۷۸۵)
(بهترین شما کسی است که قرآن را بیاموزد و به دیگران هم یاد دهد.)
شبکه‌های اجتماعی سرشار از سخنان الحادآمیز و گمراه کننده، شبهات و سخنان اختلاف برانگیزی است که عموم مردم از جمله شخص مبلغ را تهدید می‌کند. مبلغ فضای مجازی تنها با استمداد از خود قرآن میتواند در عرضه معارف قرآنی در این فضای سراسر خطر موفق باشد و کلام امام علی (ع) را در معرفی قرآن، سرلوحه کار خود قرار میدهد (میرموسوی، ۱۳۹۸، ص ۱۰۱)؛ آنجا که فرمودند:
«در قرآن شفای بزرگترین بیماریها یعنی کفر، نفاق و گمراهی است.» (نهج البلاغه، خطبه ۱۵۶)
۴. گذر زمان و نیاز گسترده به فضای مجازی در ترویج فرهنگ دینی
از ویژگی‌های منحصر به فرد شبکه‌های مجازی، جهانی بودن آن است. هر فرد در هر نقطه از جهان میتواند از طریق شبکه‌های مجازی و اجتماعی به سهولت، به اطلاعات در نقطه دیگر از جهان دست پیدا کند. اصولا محصور کردن فضای مجازی و به تبع آن، شبکه‌های مجازی در دایره مرزها دشوار و ناممکن است. برای دستیابی به آخرین کتاب، مقاله یا خبر درباره یک موضوع خاص یا تخصص، کافی است به فضای مجازی رجوع نمود. این اطلاعات در اشکال مختلف از جمله متن، فیلم، عکس یا به صورت چند رسانه‌ای قابل دستیابی است. حال آنکه در دنیای حقیقی، دستیابی به اطلاعاتی از این دست نیازمند صرف زمان و حضور در مکان‌های مختلف است و جمع همه این اطلاعات در یک نقطه اغلب ممکن نیست. به عنوان مثال، در موضوعی خاص لازم است به کتاب‌ای کتابخانه‌ای رجوع نمود و سپس در آرشیو به دنبال عکس‌ها و فیلم‌های مرتبط گشت. این در حالی است که کاربران در این محیط، دوری یا مشکلاتی از این نوع را احساس نمی‌کنند. حتی در بسیاری از مواقع، در نوردیدن مرزهای جغرافیایی به ذهن کاربران خطور نمی‌کند و افراد بدن در نظر گرفتن کشور و جامعه خود، حضور در یک اجتماع بزرگ جهانی را تجربه می‌کنند؛ فضایی به بزرگی جهانی بدون مرز که به فرد این قابلیت را میدهد که بر خلاف محدودیت‌های جهان واقعی به هر کجا که می‌خواهد سفر نموده و هر آنچه می‌خواهد، ببیند.
امروزه شبکه‌های اجتماعی مهد تمدن‌ها و فرهنگ‌های مختلف بشری است. (چمل نژاد و لشکری، ۱۳۹۵، ص ۶) به دلیل زبانهای مختلف، امکان حضور همه افراد در این شبکه‌ها ممکن بوده، به طوری که با در نوردیدن مرزهای انسانی و جغرافیایی، فرهنگ و اطلاعات یک جامعه در معرض دید عموم مردم قرار میگیرد.
۵. همخوانی با مدیوم در نحوه گسترش و ترویج فرهنگ قرائت
پیشرفت‌های فنی به وجود آمده در فناوری‌های جدید اطلاعاتی و ارتباطی موجب شده ایجاد امکان ارسال و دریافت پیام‌ها و محتواها از فواصل دوردست و کوچک‌تر و ساده‌تر شدن مداوم فناوری‌های دریافت و مصرف شده است. در این راستا تأثیر این فناوری‌ها بر کشورها در مفهوم عام و احزاب سیاسی در مفهوم خاص میتواند از اهمیت ویژه‌ای برخوردار باشد. آمار کاربران اینترنت در جهان در ماه مارس ۲۰۰۸ به عدد ۱۴۰۷۷۲۴۹۲۰ و در فوریه ۲۰۱۳ تعداد کاربران به ۲۷۶۹۵۲۹۱۶۰ رسیده است. (کاشانی و زارع، ۱۳۹۱، ص ۷۸- ۸۴) از نظر هانسن، اشنایدر و اسمیت امروزه شناخت ابزار جدید ارتباطی و هدف این شبکه‌های اجتماعی از جمله فیسبوک و توییتر، در جهت برقراری ارتباط و توفیق در حراست و پویایی، امری بسیار ضروری است و عدم شناخت ابزارها و چگونگی کاربرد و گستره فعالیت آنها، موجب ناتوانی در جهت معرفی و انجام برنامه‌ها و در نتیجه انفعال خواهد گردید و فقط در چند دهه اخیر میلیاردها نفر با استفاده خلاقانه از رسانه‌های اجتماعی و با اتصال به شبکه‌ای جهان گستر، زندگی‌شان را تغییر داده‌اند. ما از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنیم تا دوستان و خانواده‌مان را به خود نزدیکتر کنیم؛ به همسایگان و هم دانشگاهی‌هایمان دسترسی یابیم؛ به بازار محصولات و خدمات نیر بخشیم. (هانسن و همکاران، ۲۰۱۱) در این میان شبکه‌های اجتماعی زیر مجموعه رسانه‌های اجتماعی قرار دارد. رسانه‌های اجتماعی مفاهیم کلی هستند که در خلال تکنولوژی‌های جدیدی چون اینترنت، تلفه همراه و شبکه‌های اجتماعی پدید آمده‌اند. شبکه‌های اجتماعی به علت بی مکانی حاکم بر اینترنت بر علایق افراد و گروهها بنیان نهاده شده‌اند. در شبکه‌های اجتماعی امکان برقراری رابطه و تعامل مستقیم همزمان وجود دارد. (قصابی، ۱۳۹۱، ص ۳۰) مطالعه روابط اجتماعی به آشکاری ساز و کارهایی کمک می‌کند که تعیین کننده توسعه اجتماعی‌اند و آنها نیز به نوبه خود شرایط استمرار و وقفه و برقراری روابط و نیز تجربه‌های شخصی را که این روابط موجبشان می‌شوند، تنظیم می‌کند. (بروگمان، ۱۳۸۹، ص ۱۴)
شبکه‌های اجتماعی مجازی تنها ابزارهای تکنولوژیکی جدیدی نیستند که امکانات جالب توجهی را در اختیار کاربران اینترنتی قرار داده باشند. شبکه‌های اجتماعی را فراتر از گونه‌ای وبسایت میتوان به عنوان رسانه‌های جدیدی در نظر گرفت که در ساختارهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی تغییراتی ایجاد کردهاند. چالش‌های که شبکه‌های اجتماعی در سالهای اخیر با آنها مواجه بودهاند، حوزه‌هایی فراتر از فضای مجازی را تحت تأثیر قرار داده است.
اما در توضیح استفاده از بستر فضای مجازی در ترویج علم قرائت باید گفت در این زمینه باید از ابزارهای مناسب و مقتضیات خاصی استفاده کرد تا این استفاده دچار چالش و آسیب نگردد. در راستای آموزش علم قرائت، متناسب با فضای سنی و موقعیتی میتوان تصمیم گرفت از چه شبکه مجازی استفاده کرد. به عنوان مثال، از شبکه‌های اجتماعی نامناسب برای گروه‌های سنی کمتر از پانزده سال نمیتوان در راستای آموزش علم قرائت استفاده نمود. بهتر است جهت آموزش به ایشان از پیامرسانه‌های مناسب با سن‌شان و نظیر از اسلایدهای متنوع و تصاویر و فیلم‌های گوناگون در راستای آموزش بهره برد. اما به طور کلی نباید از بستر مناسب فضای مجازی در راستای آموزش صحیح علم قرائت غفلت ورزید.
۶. تولید و توسعه محصولات فرهنگی متناسب با علوم و فنون قرائت در فضای مجازی
از زمینه‌های چالش برانگیز در فضای مجازی در عرصه تربیت، حجم کم برنامه‌های سالم و متناسب با فرهنگ ملی و اسلامی، در مقایسه با حجم برنامه‌های مخرّب فضای مجازی است. حضور مصلحان دلسوز در فضای مجازی را نمیتوان نادیده انگاشت، اما حضور مخربانه شیطان صفتان، به شدت فضای مجازی را تحت کنترل خود گرفته است. در مقابله با این چالش، بهترین راهکار، جایگزینی فرهنگی و توسعه و تولید محصولات فرهنگی متناسب با دین در فضای مجازی است. ایجاد سایت‌های جامع، پویا، به روز و چند زبانه درباره آموزه‌های دینی که بتواند این آموزه‌ها را تبیین کند و تمام شبهات و سؤالات مطرح شده در این زمینه را پاسخ گوید، راهکار مهم دیگری است. تربیت جهادگران مجازی در برابر تهاجم دشمن، دیگر شیوه تقابل است. این جهادگران باید آموزشهای مهارتی لازم در دو جنله علمی و فنی مانند علوم رایانه‌ای، زبان خارجی و… را به طور دقیق و حساب شده فرا بگیرند. (نوروزی و همکاران، ۱۳۹۶، ص ۱۹۳)
از دانشهای مهم قرآنی، دانش قرائت است. روانخوانی و رعایت اصول ابتدایی تجویدی و نیز رعایت کردن قواعد مربوط به قرائت، خود دانشی مستقل می‌طلبد. آموزش این دانش میتواند با روشها و اسلوب‌های گوناگون و متنوعی صورت پذیرد که از جمله این روشها، استفاده از پتانسیل فضای مجازی است. فضای مجازی فضای متنوع و جذاب برای تمامی اقشار است و اگر نحوه استفاده از آن به خوبی شناخته شود، عاملی برای گسترش مفاهیم دینی و اعتقادی محسوب می‌شود. برای آموزش علم قرائت نیز فضای فضای و از جمله برنامه‌هایی کاربردی مرسوم نقش به سزایی در انتقال مفاهیم ایفا می‌کنند.
۷. بهره برداری امکانات فضای مجازی برای پیشبرد علم قرائت به تناسب سنی و جنسیتی
فلسفه وجودی شبکه‌های اجتماعی، تشکیل و پیوند گروه‌های اجتماعی بر محور اشتراکات اعتقادی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی است؛ اما نکته قابل تأمل این است که بر خلاف گذشته که کاربران در فضای تعاملی همچون چت، کمتر شخصیت و هویت خود را به درستی اعلام می‌کردند و به دلیل عدم اعتماد لازم برای بزاگو کردن حقیقت، از نامها و شخصیت‌های مستعار استفاده می‌کردند؛ بر عکس در این فضا با شکلگیری وبسایت‌های شبکه اجتماعی مانند مای اسپیس، اینستاگرام، تلگرام و… کاربران تا حدی صداقت لازم را جهت پیدا کردن دوستان قدیمی، لذت استفاده از علم و… به همراه اعتماد واقعی به دست آوردند. در این میان، تناسب سنی و جنسیتی امر مهمی است که میبایست مورد توجه قرار گیرد.
تأثیر وسیع پیشرفت تکنولوژی و توسعه ارتباطات از طریق رسانه‌های نوین همچون اینترنت و شبکه‌های مجازی بر تمامی ابعاد زندگی مردم است. در این میان کودکان، نوجوانان و جوانان امروزی، بیش از سایرین تحت تأثیر این رسانه‌ها بوده و استفاده از آن به بخشی جدایی ناپذیر از زندگی ایشان تبدیل شده است. افزون بر این، استفاده نوجوانان از این رسانه‌ها به عنوان ابزار سرگرمی، امکان تجربه فضاهای عینی را تا حدی از آنان سلب نموده، اما از طرفی دیگر، دستاوردهای مثبتی نیز داشته است. (دهقان و مروت، ۱۳۹۷، ص ۱۱۰)
اما در زمینه آموزش علم قرائت به دیگران، میتوان تناسب را در این زمینه مطرح نمود که متناسب با هر گروه سنی و هر جنسیت خاصی، آموزشهای لازم در فضای مجازی ارائه شود. به عنوان مثال آموزش قرائت به افراد مبتدی با آموزش آن به افرادی که از تخصص نسبی برخوردارند، متفاوت است. آموزش قرائت به کودکان، با استفاده از روشهای متنوعی نظیر استفاده از عکس و فیلم و رسانه‌های دیداری اثرگذاری بیشتری دارد. آموزش قرائت به نوجوانان با روش‌هایی نظیر ملموس سازی جهت فهم بهتر امکان پذیر است. برای آموزش قرائت برای بزرگسالان نیز میتوان متناسب با سطح دانش هر فرد تصمیمات لازم را برای نحوه آموزش در فضای مجازی اتخاذ کرد؛ روشهای تلفیقی متن و صوت و تصویر هم برای تمامی سنین روش مناسبی محسوب می‌شود.
۸. استفاده از بستر فضای مجازی جهت ترویج علم قرائت به خصوص در دوران شیوع کرونا
بعد از همه‌گیری کرونا و لزوم تعطیلی نهادهای آموزش رسمی کشورها، یک اقبال و رویکرد جهانی به پدیده آموزش آنلاین ایجاد شده است. با توجه به طولانی شدن پروسه بیماری کرونا، برای سیستم آموزشی باید به فکر چاره‌ای هماهنگ با این شرایط جدید بود که آموزش آنلاین یکی از گزینه‌های مطرح است. تا قبل از این بحران، ظرفیت‌های فضای مجازی در جهت استفاده مکمل برای بالا بردن کیفیت آموزش برای همگان یا امکان آموزش به افرادی که در مناطق محروم و دور از دسترس و بدون امکانات آموزشی هستند، مدنظر بود. اما استفاده از این ابزار آموزشی به عنوان اصلی‌ترین سیستم آموزشی، نیازمند کار کارشناسی گروه‌های متخصص زیادی است تا مزیت‌ها را افزایش دهند و از کمبودها بکاهند. آموزش از طریق اینترنت یا آموزش مجازی ممکن است به صورت تعاملی یا یک طرفه انجام شود که هر یک از این دو با توجه به امکانات ارایه‌دهنده آموزش یا ظرفیت‌های فضای مجازی ممکن است حالت‌های مختلف دیگری داشته باشند. در آموزش مجازی تعاملی، مثل کلاس‌های آنلاین مدارس در این چند ماه، در واقع قسمت حضور فیزیکی از کلاس‌های درس حذف شده است، در اکثر آنها تعداد محدودی دانش‌آموز به همراه یک معلم، در زمان معین و طبق برنامه مشخصی آنلاین می‌شوند. معلم درس را ارایه می‌کند و دانش‌آموزان در کلاس مشارکت می‌کنند. در آموزش مجازی یک طرفه، یک دوره آموزشی متنی یا مولتی مدیا بر اساس سرفصل آن دوره تهیه شده است. افراد بر اساس ضوابط ارایه کننده یا به صورت زمان آزاد می‌توانند با پرداخت هزینه یا رایگان از آن دوره استفاده کنند. حتی گاهی این امکان وجود دارد که دوره را دانلود کرده و به صورت آفلاین از آن استفاده کنند.
این موضوع در مورد ترویج عل قرائت نیز صادق است. آموزش علم قرائت هم از موضوع سایر آموزش‌ها مستثنی نیست. با توجه به اینکه بستر فضای مجازی و آموزش آنلاین، در دوران شیوع کرونا، امری اجتناب ناپذیر است، میتوان از روشهای متنوعی برای آموزش فنون قرائت در بستر فضای مجازی و آنلاین بهره برد.
۹. فرصت‌های فضای مجازی در ارائه بهتر مفاهیم دینی
۱. گفتمان دینی: از دیدگاه پست مدرن ها، گفتمان، محور شناخت و حتی وسیله ای برای تولید دانش است. (آهنچیان، ۱۳۸۲) رسانه با توجه به ویژگی گفتمان و در اختیار داشتن فرارسانه هایی چون: رایانه، اینترنت، ماهواره ها و سایر رسانه های دیجیتالی نوین در فرایند تربیت دینی، به نهادینه کردن و ترویج قرائت منجر می شود.
۲. تمثیل و کنایه: با توجه به سرمایه گذاریهای کشورهای غربی بر رسانه ها و فضای مجازی، نه از راه مستقیم، بلکه از طریق غیرمستقیم، جامعه اسلامی را تهدید کرده، وانمود می کنند که برنامه ارائه شده برنامه ای مناسب است؛ ولی در لفافه به پیاده سازی برنامه خود می پردازند. رسانه اسلامی نیز با ارائه تمثیل گونه اهداف خود، منظور خویش را به بیننده منتقل می کند؛ چرا که بیننده به ارائه مطالبی که مستقیماً به او گفته می شود، واکنش نشان داده و در برابر آن مقاومت می کند؛ ولی در روش تمثیل وار، رسانه پیام های تربیتی و دینی خود را به صورت غیرصریح بیان می کند و از این طریق، به «آموزش پنهان» می پردازد. رسانه اسلامی منظور خود را با استفاده از فرامین دینی و معنوی سازی رسانه ای، علم روان شناسی، علم ارتباطات و ترفندهای رسانه ای به فراگیرنده القاء می کند؛ بدون آنکه منظور و هدف خود را به صورت مستقیم بازگو کند. (حسنی، ۱۳۸۵؛ سمیعیانی و حاجی محمدجواد خشکی، ۱۳۹۴)
۳. سرگرمی و تفریح: علم آموزی و تربیت با ابزار سرگرمی، از شگردهای رسانه ها و فضاهای مجازی است. ازاین رو، رسانه اسلامی با ارائه داستان ها، پخش فیلم و یا سخنرانی، از داستان های قرآنی و زندگانی ائمه اطهار(ع) در ارتباط با سبک زندگی اسلامی، به روشی که کودک و یا نوجوان دوست دارد، استفاده می کند و بدون هیچ مقاومتی، به ارائه پیام خود می پردازد. بر عکس رسانه های غربی که با ارائه برنامه های ضدّ ارزشی و تبلیغ مصرف گرایی، قصد بی هویت کردن بیننده را دارند، رسانه اسلامی با ارائه برنامه های مفید و شاد به معرفی و ترویج سبک زندگی اسلامی مبادرت می ورزد و بیننده را در صورت خستگی از مطالعه یا کار روزانه، از امکانات تفریحی قابل دسترس در رسانه بهره مند می سازد و به «آموزش پنهان» فراگیر می پردازد. (پورطهماسبی، ۱۳۸۷؛ غلامرضایی، ۱۳۹۵)
۴. مسجد مجازی: زیستن در دنیای مجازی، تمام زندگی و حتی فهم انسان را تغییر می دهد. رسانه اسلامی با بمباران اطلاعاتی در زمینه تربیت اخلاقی و دینی افراد جامعه، بدون اینکه نیازی به حضور فیزیکی فرد باشد، تعالیم دینی و ارزشی مساجد، از جمله مؤلفه های سبک زندگی اسلامی را به او می آموزد. (عالی، ۱۳۸۲؛ مجردی و همکاران، ۱۳۹۴)
۱۰. نداشتن زیر ساختهای مناسب توسط مسلمانان برای گسترش فرهنگ دینی در فضای مجازی
اجتماعات دینی میتواند به عنوان شبکه معنوی تشخیص داده شود؛ جایی که اینترنت برای پرورش تجربه معنوی شخصی استفاده می‌شود. در این اجتماع، اینترنت به عنوان فضایی نگاه می‌شود که برای اهداف الهی به وسیله خدا شکل گرفته است. اجتماع آنلاین به عنوان شبکه‌ای معنوی اجتماع آنلاین طراحی شده و آغاز شده از جانب خداوند برای اهداف خاص می‌داند. این روایت با این ایده که اینترنت یک کارگاه هویت است، همراهی دارد. اینترنت به عنوان جایی دیده می‌شود که میتوان در جست و جوی سرنوشت معنوی شخصی بود که میتواند از طریق روایت تجربه مشترک تفسیر شود. این مسأله آرزو برای آزادی و تجربه معنوی را در شبکه اجتماعی که میتواند مشترک باشد را برجسته می‌کند. (عباسی شوازی، ۱۳۹۱، ص ۵۶)
در این میان، استفاده از پتانسیل فضای مجازی در راستای ترویج و اشاعه فرهنگ دینی و به خصوص فرهنگ قرائت، توسط مسلمانان و به خصوص شیعیان مورد غفلت قرار گرفته است. تنوع تولید محصولات در این زمینه بسیار محصور است. با وجود گسترش بی‌حد و حصر فضای مجازی، تولیدهای نرم افزاری در موضوع قرائت بسیار کم است و کمتر دغدغه‌ای در این زمینه وجود دارد. این موضوع امری اجتناب ناپذیر است که دغدغه جدی متولیان امر را می‌طلبد.
نتیجه‌گیری
پتانسیل فضای مجازی در راستای استفاده از آن برای ارائه روشهای نوین برای درک بهتر و ملموس سازی علم قرائت، بسیار مناسب و بهره‌گیری از روشهای نوین علم در بستر فضای مجازی جهت آموزش علم قرائت موضوعی ضروری برای متولیان امر است. با وجود گسترش نرم افزارهای متنوع برای آموزش، عدم بهره گیری از این ابزارها در راستای ترویج علوم دینی و از جمله قرائت، موضوعی تعجب آمیز قلمداد می‌شود. در دوره معاصر و به ویژه در دوره شیوع کرونا و به دلیل عدم امکان آموزش حضوری، میتوان از پتانسیل فضای مجازی در راستای ترویج معارف دینی و به خصوص ترویج علم قرائت و روشهای نوین آن بهره گرفت. البته میبایست در این زمینه از روشهای خاصی جهت آموزش علم قرائت میتوان بهره گرفت که متناسب با سن و جنس و سطح تحصیلات میتواند متفاوت باشد.
فهرست منابع
قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی.
نهج البلاغه؛ ترجمه محمددشتی.
– امام جمعه، طیبه. «آموزش و پرورش در عصر اطلاعات». فصلنامه فناوری آموزشی، آبان ۱۳۸۲، ش ۲.
– پورطهماسبی، سیاوش. «نقش و عملکرد تربیتی رسانه در عصر پست مدرن». پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه شاهد، ۱۳۸۷.
– حسنی، محمد. ۱۳۸۵. فرهنگ و رسانه های نوین. قم: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما.
– ذکایی، محمدسعید؛ خطیبی، فاخره، (۱۳۸۴)، رابطه حضور در فضای مجازی و هویت مدرن، پژوهشی در بین کاربران اینترنتی جوان ایرانی، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره ۳۳.
– سمیعیانی، محمد؛ حاجی محمدجواد خشکه، حمیدرضا؛ (۱۳۹۴)، تبیین فرصت ها، چالش ها و کارکردهای فضای مجازی در ساحت تربیت سیاسی و اجتماعی ، بصیرت و تربیت اسلامی، شماره ۳۵.
– عالی، مرضیه. «تبیین فرصت ها و چالش های جهانی شدن». پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۸۲.
– عباسی شوازی، محمدتقی، مطالعه جامعهشناختی مشارکت در اجتماعات دینی مجازی و رابطه آن با اجتماعات دینی واقعی (مطالعه موردی کلوب امام رضا (ع) در وب سایت کلوب دات کام)، رساله دکترا دانشگاه شیراز، ۱۳۹۱.
غلامرضایی، قاسم، (۱۳۹۵)، فضای مجازی؛ فرصت ها و تهدیدها، کیهان فرهنگی، شماره ۳۵۸.
– فرخ نیا، رحیم؛ لطفی، اعظم، بررسی تأثیر فضای مجازی اینترنت بر مدگرایی، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال هفتم، شماره۲۲، بهار ۱۳۹۰.
مجردی؛ سعید و همکاران، (۱۳۹۴)، راهبردهای حضور بسیجیان در شبکه‌های اجتماعی مجازی در سطح جهان اسلام، راهبرد دفاعی، شماره .
– مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت: مؤسسۀ الوفاء، ۱۴۰۳ق.
– میرموسوی، علیرضا، الگوهای راهبردی تبلیغ و ترویج معارف قرآنی در شبکه های اجتماعی، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه مازندران، استاد راهنما: دکتر محمدتقی اسماعیل پور، ۱۳۹۸.
– نوروزی، مجتبی، کاظمی، ابوالفضل، شاهمرادی، سیده فاطمه، راهکارهای تربیت دینی در فضای مجازی با تأکید بر آموزه‌های قرآن و سیره رضوی، فرهنگ رضوی، سال پنجم، شماره ۱۹، پاییز ۱۳۹۶.
منبع: ايسنا