نگاهی که غزالی به ایمان داشت!

سی و چهارمین نشست از مجموعه نشست‌های همایش ایمان و چالش‌های عصر جدید به همت انجمن کلام اسلامی حوزه علمیه، دانشکده الهیات پردیس فارابی دانشگاه تهران و با همکاری کمیته برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی حوزه‌های علمیه برگزار شد.
دکتر محمدامین خوانساری در این نشست که با موضوع «تحلیل روان‌شناختی غزالی از ایمان» برگزار شد، بابیان اینکه شخصیت غزالی تحولات گوناگونی را داشته است، عنوان کرد: غزالی در برهه‌ای به‌عنوان یک فقیه حکومتی زندگی ‎کرده است و از این‌ جهت کاملاً به بحث‌های فقهی شافعی آگاه بوده است و در دوره‌ای نیز به بحث‌های کلامی روی آورده بوده که تعدادی از کتاب‌هایش برای آن دوره است.
وی ادامه داد: غزالی در دوره‌ای نیز از همه آنچه داشته است دست می‌کشد و ردا فقاهت و استدلال متکلمان را رها می‌کند و به دنبال کشف حقیقت می‌رود و به اخلاق و عرفان روی می‌آورد و به همین دلیل برخی فیلسوفان غربی و مسلمان شخصیت غزالی را شخصیتی می‌دانند که سه بعد اسلام یعنی طریقت عرفانی، فقاهت و تحقیق در او وجود داشته است.
این پژوهشگر قرانی بیان کرد: غزالی رابطه بین ایمان و اسلام(دین) را رابطه خاص می‌داند و معتقد است که مسلمان بودن به معنای مؤمن بودن نیست همچنین غزالی لازمه هر تسلیمی را تصدیق نمی‌داند و ایمان را تصدیق دل می‌داند.
وی با اشاره به اینکه غزالی شش مرحله را در نسبت فرد با ایمان را بررسی می‌کند که آیا  تصدیق کافی است یا باید مرحله اقرار زبانی و یا عملی هم باشد، بیان کرد: مرحله اول فردی است که اعتقاد و اقرار زبانی و عملی را باهم دارد که او را دارای ایمان می‌داند و معتقد است که داخل به بهشت می‌شود، مرحله دوم نیز فرد اعتقاد قلبی، اقرار زبانی و انجام بعضی اعمال را دارد.
وی بابیان اینکه غزالی عمل به ارکان را جز ذاتیات ایمان نمی‌داند، افزود: مرحله سوم  فرد ازنظر قلبی و زبانی تصدیق دارد؛ اما عمل ندارد، مرحله چهارم فرد ازلحاظ قلبی تصدیق دارد اما به دلایلی اقرار زبانی ندارد، مرحله پنجم فرد قلبی تصدیق می‌دهد اما به عللی شهادتین را به زبان نمی‌آورد که این فرد را نیز دارای ایمان می‌داند و در مرحله ششم نیز فرد شهادتین را می‌گوید؛ اما ازنظر قلبی تصدیق نمی‌کند که این فرد در دنیا و به ‌حکم ظاهر مسلمان است اما به ‌حکم ایمانی، مؤمن نیست.
وی با اشاره به اینکه این بررسی‌ها نشان می‌دهد که غزالی در سه‌گانه تصدیق، ایمان زبانی و عمل، جانب تصدیق را اولویت می‌دهد، تصریح کرد: غزالی سعی می‌کند دامنه مؤمنان وسیع باشد و صرف اینکه فرد اقرار زبانی و یا توفیق به عمل ندارد را از دایره ایمان خارج نمی‌کند.
خوانساری افزود: نقطه کلیدی تصدیق مدنظر غزالی گونه‌ای از تصدیق روان‌شناختی و تسلیم گونه دارای خضوع و خشوع نسبت به خداوند و پیامبر است و آن چیزی که سعی دارد حصار آن را بشکند تصدیق معرفتی و منطقی است و سعی می‌کند ایمان را از  تصدیق منطقی  خارج کند و به سمت تصدیق تسلیمی دارای خضوع و خشوع بیاورد.
وی بیان کرد: غزالی برای تصدیق مراتبی بیان می‌کند که عبارت‌اند از: تصدیق با برهان( که حصول بعید است)، تصدیق با ادله کلامی، تصدیق با ادله خطابی، تصدیق با شنیدن خبر، و تصدیقی که فرد با طبع خود سازگار می‌بیند تقسیم می‌کند.
این پژوهشگر قرانی اظهار کرد: غزالی در تصدیق به حالت روانی تأکید دارد و سعی می‌کند شخص را از پیچیدگی‌های فلسفی رها کند به دنبال این است که صرف اینکه با نور الهی، فطرت ابتدایی و یا هر چیز دیگر ایمان را پذیرفته است جز ماهیت ایمان قرار می‌دهد.
وی با بابیان اینکه غزالی ایمان را امری صرفاً شناختی نمی‌داند بلکه حقیقتی معنوی می‌داند که از طریق روح قلب محقق می‌شود، ادامه داد: غزالی اعتقاد دارد که هر انسانی فطرتاً صلاحیت ایمان را دارد و شخص می‌تواند که ان فضلی که خداوند در ابتدای خلقت به آن داشته است را بدون هیچ حجتی حفظ کند و این فرد مرتبه‌ای از ایمان را دارد و کافی است و به اعتقاد غزالی کسانی که به کفر روی می‌آورند این لوح را تغیر می‌دهند.
وی تصریح کرد: کفر از غرور و غرور از جهل است و کسی که این غرور را نداشته باشد ایمان دارد و  مردم به‌صورت ذاتی ایمان‌دارند؛ و گروهی از مردم پس از دوره‌ای که دارای اختیار می‌شوند فطرت را حفظ می‌کنند و گروهی نیز پیمان را فراموش می‌کنند و پیمانه را می‌شکنند.
خوانساری درباره مراتب ایمان بیان کرد: غزالی در مبحث مختلف دین شناختی سعی می‌کند پروژه‌های گوناگون ایمان را حفظ می‌کند و انسان‌ها را در یک جنبه تحلیل نکند و با  دو یا سه رتبه تحلیل  می‌کند آثاری که برای  جنبه ایمان می‌آورد در این سه رتبه ایمانی می‌چیند.
وی ادامه داد: سه رتبه ایمانی شامل ایمان عامیانه (ایمان تقلیدی)، ایمان متکلمانه (استدلالی) و مرتبه فوق ایمانی ایمان عارفانه و کشفی است.
وی افزود: غزالی قائل است که ایمان اکثر مردم عامیانه است که بر اساس شنیدن، تعلیم معلمان و…به دست می‌آید و نجات آخرت را به همراه دارد البته در این مرحله نیز مردم با اعمال خود می‌توانند در درجات مختلف قرار گیرند.
وی اظهار کرد: مرتبه دوم، ایمان کلامی است که استدلالات کلامی و منطقی دارد  و شخص سعی کرده است برای وجود  خداوند استدلال بیاورد و  غزالی به لحاظ منطقی بالاتر از ایمان عامیانه می‌داند اما ازنظر غزالی ایمان کلامی نیز نزدیک به ایمان عامیانه است و تفاوت زیادی ندارد چون در ادله کلامی نیز امکان خطا وجود دارد؛ اما آنچه به قله ایمانی می‌رساند ایمان کشفی است.
وی یادآور شد: غزالی سعی کرده است نگاه به ایمان انحصاری  و مبتنی بر مباحث کلامی پیچید که در زمان او در اوج بوده است، نباشد و بر اساس تحولاتی که خودش پشت سر گذشته و مبتنی بر روش‌شناسی که داشته است باشد و بر اساس رویکردهای سه‌گانه‌ای که داشته است جایی برای همه مراتب ایمان داشته باشد.

منبع:ایسنا