کاروانسراها را پس از ثبت جهانی رها نکنیم

مینا رستگار در نشست “واکاوی تأثیر ثبت جهانی کاروانسراهای تاج‌آباد و فرسفج بر گردشگری همدان” که در دفتر ایسنا برگزار شد، با اشاره به اهمیت و جایگاه کاروانسراها در تاریخ اظهار کرد: وجود و پیدایش کاروانسراها به زمان هخامنشیان برمی‌گردد قطعاً پیش از این زمان هم وجود داشته ولی بر اساس مدارک مکتوب، ۱۱۱ منزلگاه در مسیر جاده شاهی از شهر شوش پایتخت هخامنشیان تا یکی از مهم‌ترین شهرهای تجاری در غرب ترکیه امروزی به اسم سارد گسترش داشته است.

وی عنوان کرد: چاپارها و کاروان‌ها منزل به منزل از مسیر این جاده شاهی عبور و پیک‌ها با سرعت پیام‌ها را منتقل می‌کردند، البته آثاری از این جاده شاهی هم در استان همدان و هم در استان فارس و بعضی از مناطق به دست آمده است.

وی با بیان اینکه در دوره اشکانی بر اساس منابع مکتوب از کاروانسراها به نام چاپارخانه‎های پارتی یاد شده است، افزود: در دوره اشکانی راه ابریشم آغاز به کار می‌کند، راهی که ایران یکی از مهم‌ترین مناطق محل عبور آن محسوب می‌شود که چین را به سمت غرب یعنی امپراطوری روم متصل می‌کرده است.

رستگار، شهر همدان را یکی از راه‌های فرعی جاده ابریشم معرفی کرد و گفت: در دوران ساسانی با رونق گرفتن شهرها و ساخت بناهای عام المنفعه که پادشاهان ساسانی بسیار به آن اهمیت می‌دادند، تلاش می‌کردند تا با ساخت کاروانسراهای زیاد نامی خوش از خود در تاریخ به یادگار بگذارند.

کاروانسرای دیرگچین؛ مادر کاروانسراهای ایران

وی با بیان اینکه یکی از بهترین نمونه‌های کاروانسرای متعلق به آن زمان، کاروانسرای دیر گچین در جاده تهران قم است، تصریح کرد: کاروانسرای دیرگچین معروف به مادر کاروانسراهای ایران است و خیلی از کاروانسرای شاه عباسی که در دوران صفوی ساخته شده‌اند، شالوده‌ای از دوران ساسانی در آن‌ها وجود دارد.

رستگار ادامه داد: در دوران سلجوقی و به دلیل امنیتی که در راه‌ها به واسطه اقتدار پادشاهان سلجوقی وجود داشت، همچنان کاروانسرا سازی در ایران رشد داشته و در دوره ایلخانی با همت بزرگانی چون خواجه نصیرالدین طوسی و خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی؛ ما بناهای عام المنفعه بسیار زیادی از جمله کاروانسراها را در ایران شاهد هستیم.

دوره صفوی؛ عصر طلایی کاروانسراها در ایران

این راهنمای گردشگری عصر طلایی کاروانسراهای ایران را دوره صفوی و دوره پادشاهی شاه عباس دانست و افزود: در دوران صفوی به دلیل وجود اختلاف بین ایران و دولت عثمانی و مسدود شدن جاده ابریشم، با تدبیر شاه عباس مسیر تجارت از سمت شمال به جنوب و از جنوب به مناطق شمال گسترش پیدا کرد و راه تجارت ما به شکل عمودی تغییر پیدا می‌کند.

وی ادامه داد: به همین دلیل بیشتر کاروانسراهای ساخته شده در دوره شاه عباس، در این مسیر وجود دارند که اکنون به همت میراث فرهنگی در حال ثبت جهانی هستند، کاروانسرای فرسفج از زمان شاه عباس و کاروانسرای تاج آباد هم از یادگارهای دوره ناصرالدین شاه قاجار است که طبق گفته‌ها به دستور دختر شاه ساخته شده است.

اولویت گردشگران خارجی، آثار ثبت جهانی یک کشور است

رستگار یکی از دغدغه‌های فعالان حوزه گردشگری استان همدان را عدم وجود اثر ثبت شده جهانی در همدان نام برد و بیان کرد: وقتی یک گردشگر خارجی قصد سفر به کشور دیگر دارد، در ابتدا با مطالعه کتاب‌ها، مجلات و سایت‌های مختلف اطلاعاتی در مورد آثار ثبت جهانی آن کشور کسب می‌کند تا به طور دقیق مقصد و اهداف سفر خود را تعیین کند، اولویت گردشگران آثار ثبت جهانی یک کشور است.

این مدرس حوزه گردشگری مطرح کرد: به دلیل همین اولویت بندی، اهمیت وجود آثار ثبت جهانی در هر استان آشکار می‌شود، موقعیت جغرافیایی استان همدان در غرب کشور است، مسیری که گردشگران خارجی در ایران سفر می کنند معروف به مسیر کلاسیک است یعنی مسیری که از تهران آغاز و به سمت کاشان، اصفهان، یزد و شیراز ختم می شود و در برخی مواقع شاید از کرمان و استان خوزستان هم دیدن کنند و مجدد برای بازگشت به کشور خود به تهران می روند.

استان‌همدان بی‌نصیب از مسیر کلاسیک گردشگران خارجی

رستگار اضافه کرد: در مسیر کلاسیک؛ مناطق غرب و شرق از حضور گردشگر بی‌بهره می‌ماند، تنها ۲۰ درصد از گردشگران تمایل دارند به شهرهای غربی و غیر از مسیر کلاسیک سفر کنند که البته بعد از تمایل گردشگر برای سفر به مناطق غربی متأسفانه باز هم استان همدان جایگاه زیادی ندارد چرا که مسافر برای دیدن سایت جهانی بیستون به کرمانشاه می‌رود.

وی با بیان اینکه در مواقعی هم برخی از گردگشران برای دیدن تپه هگمتانه توقف کوتاهی در همدان دارند، افزود: همیشه در اتاق فکر گردشگری استانداری و یا دیگر محافل این موضوع مطرح بوده که ما باید کاری کنیم که همدان توقفگاه مسافرها باشد نه صرفا محل عبور آن‌ها به شهرهای دیگری مثل کرمانشاه که امیدواریم با ثبت جهانی این کاروانسراها این اتفاق رخ دهد.

رستگار به اشاره به اینکه در این پرونده قرار است ۵۶ کاروانسرا که هر کدام شاخصه‌های جالب و جذابی دارند به ثبت جهانی برسند، اظهار کرد: با وجود این تعداد از کاروانسراها باید کاری کنیم تا کاروانسراهای استان همدان یک شاخصه و یک امتیاز برتری نسبت به سایر کاروانسراها داشته باشد تا مورد انتخاب گردشگران خارجی قرار بگیرد زیرا در مسیر کلاسیک گردشگران تعداد زیادی از این کارونسراها وجود دارد.

وی عنوان کرد: در زمانی که قرار بود منطقه هورامان ثبت جهانی شود با وجود اینکه روستاهای آن منطقه با مشکلاتی چون عدم وجود آب و بهداشت رو به رو بود ما برای اینکه ثبت یونسکو انجام شود زباله‌های منطقه را به صورت موقت برداشتیم و در و پنجره‌های روستاها را رنگ کردیم اما هیچ اقدام زیرساختی و پایداری اتفاق نیافتاد و نتوانستیم در بافت میراث جهانی پایداری ایجاد کنیم.

لزوم برنامه‌های متعدد برای کاروانسراها بعد از ثبت جهانی

رستگار با بیان اینکه باید برنامه‌های کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدتی برای کاروانسراهای تاج آباد و فرسفج تعریف شود، تأکید کرد: داشتن برنامه‌های آموزشی برای مردم مناطقی که کاروانسرا در آن ها قرار دارد ضروری است، آنها باید بدانند یونسکو چیست و دقیقا بعد از ثبت جهانی این آثار چه اتفاقی پیش خواهد آمد.

این راهنمای گردشگری با تأکید بر مشارکت مردم گفت: برای همکاری مردم منطقه باید آن ها را مشتاق کنیم تا اگر صنایع دستی و یا محصول کشاورزی دارند آن را دوباره احیا و تولید کنند تا در برنامه‌ها و جشنواره‌ها استفاده شود، در واقع اینها هستند که کاروانسراها را زنده نگه می‌دارند و گرنه کاروانسراها قصه‌هایشان را پشت سر گذاشته اند و ما دیگر قادر به احیای آن‌ها به شکل قدیمی نیستیم.

وی اظهار کرد: با تمام این تفاسیر اما با برگزاری برخی فعالیت‌های فرهنگی می‌توانیم همچنان به زنده نگه‌داشتن کاروانسراها کمک کنیم، کاروانسراها سالیان سال در دل یک دشت حضور داشته حالا متعلق به دنیا ست و با اجرای برنامه‌های متنوع می‌توان به آن احساس زنده بودن داد.

رستگار با بیان اینکه علاوه بر میراث فرهنگی، مردم منطقه و تمامی مردم استان که در این موضوع ذی‌نفع هستند باید به این موضوع اهمیت دهند، افزود: از میراث فرهنگی می‌خواهیم  زمینه فعالیت بیشتر در این مناطق را فراهم کنند، برگزاری یک جشن و رصد شبانگاهی در سال اصلاً کافی نیست و ما نیازمند برنامه‌های زیادی در زمینه میراث ملموس یعنی بافت و معماری کاروانسراها و میراث ناملموس یعنی همان اتفاق‌های که در آنجا رخ داده و فرهنگی که مردم منطقه دارند هستیم تا بتوانیم کاروانسراها را احیا کنیم.

عدم ارزش‌گذاری به آثار ثبت جهانی در ایران

این راهنمای گردشگری تفاوت بین یک اثر که در خارج از ایران و در ایران ثبت می‌شود  را از زمین تا آسمان عنوان کرد و گفت: در خارج حتی به گردشگران اجازه نمی‌دهند تا پایشان را بر روی چمن‌های یک اثر طبیعی بگذارند و بازدیدکنندگان تنها باید از روی مسیر تعبیه شده عبور کنند که این ارزش‌گذاری به یک اثر است اما در ایران مثلا در شهر گور که به صورت دایره‌ای ساخته شده و بسیار منحصربه‌فرد است، همچنان شاهد کاشت ذرت و حضور تراکتور در اطراف منطقه هستیم.

وی با بیان اینکه اگر به پتانسیل‌های موجود در آثار جهانی پرداخته شود درآمدهای حاصل از آن بسیار بالاتر از بخش کشاورزی خواهد بود، تصریح کرد: متأسفانه در ایران با وجود بودجه‌هایی که سازمان یونسکو اختصاص می‌دهد به اندازه‌ای کافی به آثار ثبت جهانی ارزش داده نمی‌شود، در حال حاضر وضعیت تمامی آثار ثبت جهانی در ایران همچون چغازنبیل، نقوش برجسته ساسانی در تنگه‌چوگان، بیستون و تخت‌سلیمان خوشایند نیست، نباید کاری کنیم تا کاروانسراها هم به سرنوشت این آثار دچار شوند.

این مدرس گردشگری در پایان یادآور شد: ما باید در حوزه گردشگری به سطح استانداردهای جهانی برسیم، چرا دغدغه‌مندان گردشگری در ایران همیشه باید حسرت بخورند، چرا در برخی مواقع وضعیت یک اثر پس از ثبت جهانی بدتر از گذشته می‌شود که همه این‌ها ما را به یاد این بیت می‌اندازد که از ماه من تا ماه گردون تفاوت از زمین تا آسمان است.

منبع: ايسنا