هنر پلاس بافی؛ قدمتی با زندگی عشایر خراسان شمالی

پلاس نوعی زیرانداز است که مانند گلیم و قالی ابتدا چلّه کشی می شود. پس از آن الیاف رنگارنگ پشم تابیده را به شکل خطوط افقی از تار عبور می دهند و بعد شانه می زنند. در پلاس زمینه کار اغلب از خطوط افقی و رنگارنگ تشکیل می شود. در بافت پلاس از نخ های پنبه ای نامرغوب و پست استفاده می شود.

ممکن است در بافت پلاس از تار پشم یا پنبه استفاده شود و از پارچه های کهنه تا شده نیز به عنوان پود استفاده گردد.

ارزیابی میزان در خطر بودن موضوع و ضرورت حفظ آن:

امروزه پالاس بافی به برخی دلایل از جمله نبود بازار دائمی فروش، نزدیک نبودن تولیدات به نیاز مشتریان از رونق افتاده و تنها در معدود روستاها و جهت مصارف شخصی تولید می شود. همچنین از آن جایی که محصول پالاس بافی استفاده چندانی ندارد ، این کالا به سوی تزئینی شدن می رود. در نتیجه تولید آن به مرور رو به فراموشی است.

در برخی از نقاط روستایی استان زیراندازی به نام پلاس بافته می شود. پلاس از نظر ظاهری به گلیم درشت بافت شباهت دارد و روش بافت آن شبیه گلیم و از تار و پود پنبه ای استفاده می شود با این تفاوت که در بافت پلاس از نخ های پنبه ای نامرغوب و پست استفاده می شود است ، پلاس در برخی مواقع پشمی است که به کار زیرانداز و فراهم‌سازی «سیاه چادر» برای ایلات و عشایر استفاده می شود. معمولاً برای تولید آن از نخ پنبه ای نمره ۲ برای تار و نخ نمره ۵ برای پود در رنگهای مختلف استفاده می شود. گاه بجای نخ پود از نوارهای باریک پارچه ای که از لباسهای مستعمل بریده شده نیز به عنوان پود استفاده می نمایند و به عنوان زیراندازی کم بها مورد مصرف دارد. گاه برای بافت از پشم استفاده می کنند که در آن صورت عایق رطوبت بوده و برای زمین های مرطوب مناسب است. معمولا بافت یک قطعه پلاس، حدود دو روز طول می کشد. موارد مصرف آن به جز زیرانداز، کیف، سجاده، خورجین و … نیز است.

البته در حال حاضر پلاس های زیبایی در ترکمن صحرا (در استان گلستان) و (در استان خراسان) بافته می شود و آن گلیمی است، از گلیم های ساده، ساده تر، از لحاظ طرح و نقش که ضمناً بافت درشت تری دارد و در بافت آن، از مواد اولیه نامرغوب تری در مقایسه با گلیم ساده استفاده شده است. از دیر باز به عنوان یک زیر انداز مناسب محافظت از رطوبت، سرما و گرمای زمین به کار می رفته است، و بدین لحاظ در مفروش کردن کف چادرهای عشایر شمال خراسان، و یا به عنوان روانداز برای اسباب و اثاثیه و رخت و رختخواب که در خانه کردهای عشایر و روستایی این دیار مورد استفادهء بیشتری دارد.

پلاس در سایر نقاط ایران نیز بافته می شود ولی بافت ” پیچ ” آن منحصر به کردهای شمال خراسان است. پلاس در سایزهای مختلفی به شکل مستطیل بافته می‌شود از قبیل: ۷۰×۱۰۰ سانتی‌متر، ۱۰۰×۱۵۰ سانتی‌متر، که به ذرع و نیم مشهور است و متداول‌ترین اندازه‌است.    ۲×۳ متر    و     ۳×۴ متر

انواع پالاس:

پلاس بافی اکثراً با موی بز انجام می گیرد نوع دیگر پلاس بافی با تکه پارچه انجام می گیرد. برای بافت این نوع از پلاس ابتدا دار پلاس را بوسیله میخ سر پا می کنند، سپس شتها را از دور سر کار می گذرانند و بعد بخاطر اینکه تارها به همدیگر نرسد و بهم نخورد روی چوب کار را گل می کنند. سپس به وسیله ماسوره و نخ پلاس را می بافند. برای بافت پلاس  ابتدا چند ردیف شتها را می چینند که به آن ساده گویند بعد به وسیله تکه های پارچه شروع به بافتن پلاس می کنند.

مواد اولیه لازم بافندگی، یعنی پشم گوسفند و شتر، موی بز و پنبه به سهولت به دست می‌آید.

مراحل کار پلاس بافی :

چیدن پشم: پشم چینی از دام یک الی دو بار در سال انجام می‌شود و غالباً پس از پایان سرمای زمستان در ماه های فروردین و اردیبهشت، یا چنان که در میان عشایر مرسوم است پس از کوچ گله به مراتع تابستانی انجام می‌شود.

ریسندگی: ریسندگی کاری است دشوار و ظاهراً پایان ناپذیر که معمولاً به وسیله همه افراد خانواده انجام می‌گیرد. کار ریسندگی در انحصار زنان است.

چله کشی: الیافی که به نخ تبدیل کرده اند به دار مورد نظر چله پیچی می نمایند. چله کشی را می توان مهم ترین وحساس ترین مرحله در کار بافت پلاس دانست

چله مخفف«چهل» است و به معنی نخ تابیده می باشد وفرایند قرار دادن نخ های تاربه دور تیرک های افقی دار گویند، کسی که کار چله کشی را انجام می دهد چله دوان گویند.

ساختمان دار گلیم بافی

دار افقی گلیم بافی که گاه با عنوان دار خوابیده از آن یاد می شود از چهار قطعه چوب به صورت دو قطعه ۲۰۰ سانتی متری و دو قطعه ۳۵۰ سانتی متری است که در اصطلاح گلیم بافی قطعات ۲۰۰ سانتی متری به نسبت جایی که در دار گلیم بافی اشغال می کنند «سردار و زیردار» نامیده می شوند. دار عمودی گلیم بافی نیز ساختمانی مشابه به دارهای افقی دارد. با این تفاوت که از دو تیر با الوار عمودی و جانبی موسوم به پایه دار تشکیل شده است.

برای بافت پلاس ابتدا دار آن را به وسیله دو میخ یا میله فلزی بلند را با فاصله معادل طول گلیمی که با نقش مورد نظر است بر زمین فرو می کنند و بر یک میخ یا میله فلزی بلندتر در میان آنها قرار می دهند و سپس نخ تار را به صورت چپ و راست به دور آنها می پیچند. تارهای چله بر روی تیرهای بالا و پایین دار مرتب می شود و به گونه ای منظم در کنار همدیگر قرار می گیرد و بعد برای این که تارها به هم نخورد روی چوب کار را با گل می پوشانند. در همین مرحله است که میله ای به نام «کجو» یا «کوجی» نیز کا کار جدا نگه داشتن تارهای زیر و رو را به عهده دارد در محل میله ها قرار می گیرد.

بافت پلاس همانند گلیمِ ساده است و اکثراً بدون نقش و یا دارای نقوش بسیار ساده هندسی درتنوع رنگی محدود (عموماً دو یا سه رنگ) بوده ، که به صورت نوارهای ساده در عرض دستبافته به کار می رود . گاهی برای پود از نوارهای باریک پارچه های نخی (اغلب کهنه و مستعمل ) استفاده می شود و درنهایت دستبافته ای با تنوع رنگی زیاد که راه راه رنگی است تولید می شود .

بافته‌های عشایر را عمدتا زنان می‌بافند تولید پالاس نیز در جوامع عشایری روستایی تقریباً حالت حرفه ای غیر دایم و فصلی دارد و بافندگان آن که اکثراً زنان و دختران خانه دار هستند به موازات سایر فعالیت های خود از اوقات فراغتشان برای بافت استفاده می کنند. قسمت عمده پالاس های تولیدی زنان عشایر جنبه خود مصرفی دارد و به صورت گوناگون مانند گلیم، گلیمچه، جوال، خورجین و غیره در زندگی روزمره آنان نیز در مراکز داد و ستد محلی مبادله می شود و از این طریق بخشی از درآمد مورد نیاز خانوار را تأمین می کنند. به دلیل این‌که عشایر دائماً در حال کوچ‌کردن و ییلاق و قشلاق هستند، بافته‌ها طوری طراحی و ساخته می‌شوند که به راحتی با اسب و شتر قابل حمل باشند. خودکفایی عشایر، خودش را در بافته‌های آن‌ها هم نشان می‌دهد.

تاریخچه هنر پلاس بافی به طور دقیق مشخص نیست و با توجه به اینکه بافته‌ها و منسوجات پشمی به مرور زمان براثرسرما و گرما و یا تماس با خاک از بین خواهد رفت به این دلیل نمی‌توان گفت تاریخ دقیق آن مربوط به چه زمانی است. اما با توجه به اینکه از دیرباز پالاس به عنوان زیرانداز مناسب جهت محافظت از رطوبت، سرما و گرمای زمین بین خانواده‌های روستایی و عشایر رواج داشته‌است و به این لحاظ در مفروش نمون کف چادرهای عشایر خراسان شمالی که اغلب در زمین های مرطوب و بدون زه کشی برپا می‌گردد و نیز در خانه‌های روستایی مورد استفاده قرار می‌گیرد. می‌توان گفت که قدمتی با زندگی عشایری دارد.

پلاس بافی با گستره موضوع فرهنگی ناملموس استان خراسان شمالی به شماره ۱۶۸۸ در آبان ماه سال ۹۷ در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس به ثبت رسید.

انتهای پیام

منبع:ایسنا