صنعت هوانوردی کشورمان با به پرواز درآمدن دو بالون قرمز و سفید در آسمان تهران در عصر ناصری کلید خورد و با ورود اولین هواپیمای تک ملخه به پایتخت در دوره احمدشاه پا در مسیر تلقی گذاشت و با راه اندازی مراکز آموزشی پروازی، خلبانان زبده بسیاری را برای به دست گرفتن کنترل هواپیماهای یک و دو موتوره جنگی و مسافری پرورش و داد و بالاخره توانست اولین پرواز خارج از کشور را توسط خلبانان توانمند کشورمان در عصر پهلوی به انجام برساند.
امروز دوم آبان ماه، هشتاد و هفتمین سالروز انجام اولین پرواز مسافری خارجی بین تهران و آنکار در سال ۱۳۱۳ است.
پهلویِ پدر که در بازدید از پیشرفت های نظامی، اجتماعی و فرهنگی ترکیه به شدت به وجد آمده بود، پنج ماه بعد از سفرِ تاریخی اش به این کشور، اولین پرواز مسافری خارجی کشور را بین تهران و آنکارا برقرار کرد.
رضا شاه که در تاریخ ۲۰ خرداد ۱۳۱۳ در راس هیاتی ۱۷ نفره که اکثرشان از مقامات نظامی و سیاسی عصر پهلویِ پدر بودند به صورت زمینی به آنکارا سفر کرد و از نزدیک در جریان توسعه زیرساختهای ترکیهِ آتاتورک قرار گرفت، چهار ماه بعد از بازگشت به کشور، نخستین پرواز مسافری خارجی ایران را با هدایت خلبانان آموزش دیده ایرانی در مسیر تهران – آنکارا برقرار کرد و جمعی از کارکنان نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی اولین مسافران این پرواز شدند.
این پرواز در حالی انجام شد که اولین هواپیمای تک ملخه فرانسوی با نام بلریو ۱۱ در دیماه سال ۱۲۹۲ یعنی ۱۱ سال بعد از اختراع اولین هواپیمای جهان به دست برادران رایت، وارد ایران شد و با انجام پروازهای تک نفره نمایشی، درآمد خوبی را از احمد شاه قاجار و مردم مشتاق پروازهای هوایی به دست آورد.
تاریخ پرواز
ناصرالدین شاه در خاطراتش نوشت: «روز سوم فروردین ۱۲۵۶ دو بالون به آسمان رفت. ما بودیم در بالای شمس الاماره، کل تهران هم از زن و مرد روی بام‌ها و کوچه‌ها و غیره بودند. بالون اولی قرمز رنگ بود، هوا رفت، اما کم و بعد افتاد در باغِ سپهسالار – میرزا حسین قزوینی ملقب به مشیرالدوله و سپهسالار صدراعظم دوره ناصری- بعد بالون سفید بلند شد، این دفعه بالون بسیار خوب هوا رفت، نیم ساعت درست روی آسمان شهر ایستاده بود، خلاصه خیلی خیلی تماشا داد. هیچ وقت هم چه تماشایی مردم نکرده بودند.
بالون بعدی در عصر مظفری خریداری شد. مظفرالدین شاه، پنجمین شاه قاجار در سفر به فرانسه یک بالون خرید اما هیچگاه بر آن سوار نشد تا زمانی که محمدعلی میرزا در دی ۱۲۸۵ وارث تاج و تخت پدر شد. با بالا گرفتن نهضت مشروطه در دوره او، به پیشنهاد یکی از درباریان قرار به سرکوب مشروطه خواهان از طریق حمله هوایی با بالون مطرح شد اما وقتی بالون برای پرواز آماده شد، معلوم شد بخشهایی از آن توسط موش‌ها جویده شده است.
برادران رایت در سال ۱۲۸۱ یعنی چهار سال قبل از مرگ مظفرالدین شاه، هواپیما را اختراع کردند اما از زمان اختراع تا ورود اولین هواپیما به ایران ۱۱ سال گذشت و در تاریخ ۱۲ دی ۱۲۹۲ نخستین هواپیما در آسمان تهران به پرواز درآمد. این هواپیمای تک ملخه به نام بلریو ۱۱ بود که توسط خلبان کوزمنسکی روسی به وسیله کشتی وارد بندرانزلی شد و پس از مونتاژ قطعات، به سمت تهران به پرواز درآمد و به دلیل فقدان فرودگاه در تهران در میدان مشق یا میدان صبحگاه قزاق – محل فعلی وزارت امور خارجه – در حد فاصل خیابانهای امام خمینی و ۳۰ تیر تهران فرود آمد که آسیب دید اما توسط تکنسین‌های ارتش تعمیر شد.
خلبان روس برای به پرواز در آوردن مجدد هواپیما آن را به صورت زمینی به محله قصر قجر که در دوره فتحعلی شاه قاجار در خارج از شهر ساخته شده بود، منتقل کرد و بعد از فروش بلیط به مردم شهر، پروازهای نمایشی انجام داد. ماجرا به گوش احمد شاه رسید. او و برخی درباریان نیز با حضور در کنار هواپیما همراه با خلبان عکس یادگاری گرفتند و این عکس در روزنامه ایلوستراسیون فرانسه چاپ شد. خلبان و هواپیمای بلریو بعد از چند روز به روسیه برگشت.
با شروع جنگ جهانی اول مردم شهرهای اشغال شده توسط قوای روس و انگلیس در استانهای شمالی و جنوبی کشورمان به کرات صدای پرواز هواپیماهای تک و دو ملخه را شنیدند اما ایران در دوره احمد شاه هرگز صاحب هواپیما نشد چون گارد سلطنتی روسیه و انگلستان مخالفت کردند.
اما به دنبال کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ رضا سردارسپه، وزیر جنگ احمدشاه قاجار و در دست گرفتن قدرت توسط او، نوسازی ارتش به خصوص نوسازی و تجهیز نیروهای هوایی ارتش ایران با موافقت دولت انگلیس آغاز شد. او اهمیت قدرت هوایی در جنگ را به خوبی درک کرده بود به همین دلیل میزانی از نظامیان مورد اعتمادش را مامور بررسی ایجاد نیروی هوایی کرد.
رشد صنعت هوایی ایران
احمد قوام ملقب به قوام السلطنه در سال ۱۳۰۰ از طریق سفیر ایران در واشنگتن دی سی از آمریکا درخواست خرید هواپیما کرد اما این کشور با استناد به پیمان ورسای با این درخواست موافقت نکرد بعد از آن مقامات دیپلماتیک کشورمان با کشورهای آلمان، روسیه و فرانسه وارد مذاکره شدند. با اینکه اولین هواپیماها از آلمان خریداری شد اما این هواپیماها بعد از تحویل هواپیماهای خریداری شده فرانسوی و روسی تحویل ایران شد.
براساس اسناد تاریخی، دولت ایران شش فروند هواپیما از مدلهای پاتز ۸، بمب افکن دو نفره برگه ۱۴ و هواپیمای آموزشی اسپاد ۴۲ با نظارت ژنرال امان الله میرزا جهانبانی از فرماندهان ارتش شاهنشاهی، از فرانسه خرید . هواپیماهای مذکور در تاریخ چهارم بهمن ۱۳۰۲ با دو خلبان و دو مکانیک وارد بوشهر شدند. پس از مونتاژ، یکی از هواپیما در تست پرواز، آسیب دید. از پنج هواپیما باقی مانده چهار فروند با کامیون و یک هواپیما توسط خلبان به تهران منتقل شدند و به نامهای تقدیر، عقاب، شاهین، هما و سیمرغ نامگذاری شدند.
بعد از آن دولت در تاریخ ۲۲ اردیبهشت ۱۳۰۳ دو هواپیما به نامهای آر ۱ و آر ۵ از روسیه خریداری کرد. این هواپیماها در حضور رضا شاه در بندرانزلی تحویل ایران شد. جالب آنکه این هواپیماها به علت فقدان سوخت مخصوص هواپیما، با بنزین خودرو از بندرانزلی به سمت تهران پرواز کرد.
بعد از آن رضا خان با درخواست از مردم استانهای شمالی از آنان خواست هزینه خرید دو فروند هواپیمای یونکرس اف ۱۳ از کشور آلمان را تامین کنند. در پی مشارکت مردم استانهای مازندران و گیلان هواپیماهای مذکور در تاریخهای ۳۱ اردیبهشت و اول خرداد ۱۳۰۳ که مجهز به مسلسل بر روی سقف خود بودند، به تهران منتقل شدند و نامهای گیلان و مازندران را به خود گرفتند.
در خرداد همان سال سه هواپیمای دیگر روس وارد ایران شد که دو عدد آنها، هواپیمای دو خلبانه آموزشی و هواپیمای سوم هواپیمای یونکرس دو خلبانه بود.
هواپیماهای خریداری شده برای مقاصد نظامی و غیرنظامی به کار گرفته شد از جمله اینکه در تاریخ سوم آذر ۱۳۰۳ دو فروند هواپیمای برگه ۱۴ و یونکرس اف ۱۳ جهت شرکت در عملیات به بندر دیلم و در تاریخ ۹ خرداد ۱۳۰۳ دو فروند هواپیمای برگه ۱۴ و یونکرس اف ۱۳ برای بمباران مواضع شورشیان به بروجرد فرستاده شد.
در ۲۷ آذر ۱۳۰۳ یک هواپیمای یونکرس اِ ۲۰ و در اردیبهشت ۱۳۰۴ یک فروند دیگر از این هواپیما تحویل ایران شد همچنین یک فروند یونکرس اف ۱۳ آب‌نشین در تیر ۱۳۰۴ توسط دفتر جنگ تیپ شمال سفارش داده شد که برای گشت زنی در دریای خزر و حملات احتمالی ترکمن‌ها مورد استفاده قرار گرفت.
با وجودی که شوروی در سال ۱۳۰۵ کالاهای کشاورزی ایران را تحریم اما صادرات هواپیماهای روس به ایران با فروش سه فروند هواپیمای آر یک ادامه یافت همچنین قطعات یدکی برای هواپیماهای یونکرس، برگه و اسپاد خریداری شد.
شرکت آلمانی یونکرس در مهر ماه سال ۱۳۰۵ یک فروند هواپیمای یونکرس ک ۵۳ دو خلبانه را برای شرکت در نمایش هوایی به ایران فرستاد و این نمایش در مورخ هفتم مهرماه در حالی برگزار شد که هواپیمای مذکور در مقابل چشم بینندگان حاضر در نمایشگاه و تماشاچیان تلویزیون در آسمان تهران منفجر شد و سقوط کرد. این حادثه برای روس‌ها یک پیروزی بزرگ را رقم زد. آنان توانستند قرارداد گمرکی با ایران منعقد کنند و علاقه رضا شاه برای انجام پروژه ۳۰ فروند هواپیمای یونکرس اِ ۴۰ کاهش یافت.
در اسفند ۱۳۰۶ خرید آشیانه های جدید برای فرودگاه مهرآباد تهران به فرانسه و بمبهای مدرن به شوروی سفارش داده شد و دولت شوروی قول آموزش پنج ایرانی در مسکو را داد.
در فروردین ۱۳۰۷ نایب دوم باقر خان جهت خرید پنج فروند آر یک به روسیه رفت و هواپیماهای خریداری شده در تاریخ ۲۹ خرداد ۱۳۰۷ به همراه تعدادی از متخصصان روس وارد بندرانزلی شدند. سه فروند از هواپیماهای مذکور بعد از مونتاژ دچار سانحه شد که فقط یکی از آنها قابل تعمیر بود.
محموله بعدی هواپیماهای مدلU-۱ بود که به تعداد پنج فروند در مرداد همان سال در تهران مونتاژ شد.
با ورود هواپیماهای جدید و افزایش پروازی نظامی ایران برنامه رضا شاه برای توسعه نیروی هوایی ایران شدت گرفت. در سفر او به ترکیه نمایش هوایی برگزار و یک فروند کورتیس فلدگینگ دو نفره به او هدیه شد که توسط یک خلبان ترک به تهران رسید.
مهر همان سال رضاشاه به پاس این هدیه پنج فروند هواپیمای هاوکر آداگز را برای نمایش هوایی در روز استقلال ترکیه به آنکارا فرستاد.
در سال ۱۳۱۳ طرحی نظامی تهیه شد که شامل خرید پنج فروند تایگرمث و پنج فروند هواپیمای دراگون بود اما نهایتا تیر ۱۳۱۵ سه فروند دراگون رییدس دی اچ ۸۹ خریداری و توسط شرکت دهویلند در اهواز مونتاژ شد.
نیروی هوایی شاهنشاهی اسفند ۱۳۱۶ یک فروند دراگون رییدس دی اچ ۸۹ را به خطوط هوایی ایران منتقل و در اختیار وزارت ثبت قرار داد و سه کارمند این وزارتخانه پس از آموزش در انگلستان خلبان این هواپیما شدند. در تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۱۶ خدمات هوایی تهران – کرمانشاه – بغداد با این مدل هواپیما آغاز و بعدها چندین مسیر دیگر نیز اضافه شد. تقریباً یک سال بعد یکی از آنها خراب شد و ایران درخواست جایگزین داد اما شرکت دراگون هواپیمایی موجود نداشت.
رضا شاه برای کاستن از هزینه‌های خرید هواپیما دستور ساخت کارخانه هواپیماسازی را مرداد ۱۳۱۲ صادر کرد و یک مهندس سوئدی را مامور ساخت این کارخانه کرد. لوازم و تجهیزات ساخت کارخانه از کشورهای فرانسه و انگلیس و نیز شرکت پرت اند ویتنی خریداری شد و این کارخانه که نام کارخانه هواپیماسازی شهباز را به خود گرفت با استخدام ده‌ها نفر کارگر و تکنسین کارخود را آغاز کرد.
کارخانه مذکور در تاریخ ۲۱ شهریور ۱۳۱۵ افتتاح شد و در زمان فعالت خود سه نوع هواپیما تولید کرد. نخستین هواپیماهای ساخته شده این کارخانه پنج بمب افکن دهاویلند تایگرمث بود که در مهر ۱۳۱۶ تکمیل و به نیروهای هوایی شاهنشاهی تحویل شد همچنین این کارخانه تعدادی هواپیماهای هاوکر آداگز و هاوکر هایند تولید و تحویل نیروی هوایی شاهنشاهی داد.
در سال ۱۳۱۶ برای توسعه نیروی هوایی ارتش، مونتاژ ۳۵ فروند هواپیمای دو نفره هاوکر هایند که با هواگرد برستول مرکوری طراحی شد، انجام گرفت که اولین پرواز آزمایشی آن در اردیبهشت ۱۳۱۷ انجام شد. در مرحله اول ۱۸ فروند در فرودگاه اهواز و ۱۷ فروند در تهران مستقر شد. این هواپیماها در سال ۱۳۱۸ در مدرسه آموزش پرواز تهران مستقر شدند. علاوه بر آن مونتاژ ۲۰ فروند هواپیمای هاوکر هایند جدید همزمان با تولید قطعات بدنه هواپیما در بهمن ۱۳۱۸ آغاز شد. این هواپیماها در سال ۱۳۲۰ تحویل نیروی هوایی ارتش شد.
رییس‌جمهور لهستان در تاریخ ۲۴ فروردین ۱۳۱۸ یک فروند هواپیمای آر دبلیو دی ۱۳ به مناسبت ازدواج محمدرضا شاه به او هدیه داد که او این هواپیما را تحویل نیروهای هوایی شاهنشاهی داد و در پاییز ۱۳۱۸ قراردادی برای خرید سه فروند ایرسپید آکسورد منعقد شد که این هواپیماها در زمستان همان سال تحویل ایران شد.
دولت انگلستان در پنجم مرداد ۱۳۱۸ یک فروند هواپیمای هاوکر هاریکن انگلیسی برای انجام تست به ایران فرستاد که بعد از انجام موفق تستهای مورد نظر به تایید رسید و ۳۰ فروند از این مدل هواپیما در ۲۵ مهر ۱۳۱۸ سفارش داده شد، البته از ۳۰ فروند با ۱۵ فروند موافقت شد اما به دلیل تحویل نشدن هواپیماهای سفارش داده شده، قرارداد در آذرماه کنسل شد. آخرین دسته از هواپیماهای تایگرمث انگلیسی، مهر ۱۳۱۹ تحویل ایران شد.
ایران قصد داشت برای خرید بعضی قطعات هواپیمای تایگرمث با کانادا مذاکره کند که مورد مخالفت بریتانیا قرار گرفت با رد پی در پی درخواست‌های ایران از سوی انگلیس، شاه ایران به آمریکا گرایش پیدا کرد. به این منظور آبان ۱۳۱۸ سرهنگ احمدمیرزا خسروانی، سرگرد ابراهیم شوشتری و خلبان افخمی از سوی نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی مامورت یافتند برای خرید هواپیما راهی آمریکا شوند. آنان ۱۰ فروند جنگنده کورتیس اچ ۷۵ اِ ۹ از ایالات متحده خریداری کردند که یک فروند از این هواپیماها در اسفند ۱۳۱۹ و ۸ فروند آن در اردیبهشت ۱۳۲۰ تحویل شد.
آموزش خلبانان
در سال ۱۳۱۷ مکانی به نام باشگاه خلبانی با بودجه دولتی تاسیس شد تا نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی به افراد واجد شرایط آموزش رایگان خلبانی دهد. باشگاه خلبانی اوایل زمستان ۱۳۱۸ برای خرید هواپیما از انگلیس مذاکراتی انجام داد که به نتیجه نرسید. گروه اعزامی به انگلستان موفق شد ۲۵ فروند هواپیمای دو خلبانه تک باله Rearwin ۸۱۲۵ Cloudsters با نظارت خلبان افخمی خریداری کرد که بین مهر تا دی ۱۳۱۹ تحویل ایران شد.
دولت قراردادی بسته بود از ۱۳۱۹ تا بهمن ۱۳۲۳ برای آموزش و تعمیرات در باشگاه خلبانی و فردی به نام هاری بی تایلور همراه با قطعات هواپیماها برای آموزش به تهران آمد. قطعات این هواپیما در جعبه‌های چوبی طوری طراحی شده بود که به راحتی به محل مونتاژ حمل شود. این هواپیما بر روی بالش تیربار برای آموزش به خلبانان آماتور طراحی شده بود. کلیه هواپیماهای آموزشی خریداری شده تا سال ۱۳۲۳ مورد استفاده قرار گرفت.
بعد از سقوط یک فروند دراگون رپیدس دی اچ ۸۹ پروازهای آموزشی پس از سال ۱۳۱۹ به شدت مورد کنترل قرار گرفت. در فروردین ۱۳۲۲ یک فروند هواپیمای دیگر از این نوع سقوط کرد که بعد از این حادثه استفاده از این هواپیما برای آموزش کاهش یافت. در مرداد ۱۳۲۳ سه فروند دومنیز دی اچ ۸۹ تحویل ایران شد. این هواپیماها به ناوگان کوچک باشگاه خلبانی اضافه و به شماره‌های EP-AAD و EP-AAE و EP-AAT رجیستری شدند.
رکت ایرانین ایرویز در آذر ۱۳۲۳ با کمک رضا افشار و تعدادی سرمایه‌گذاران بخش خصوصی با سرمایه ۵۰ میلیون ریالی تأسیس شد و غلامحسین ابتهاج مدیر آن شد. این شرکت در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۲۴ سرویس‌های محدودی بین تهران و مشهد راه اندازی کرد همچنین شرکت مذکور با شرکت ترنس ورلد آیرلینز همکاری کرد.
با پایان جنگ جهانی، کارخانه هواپیماسازی شهباز تعطیل و کارکنانش اخراج شدند و پایگاه هوایی اهواز، تبریز و مشهد از کار افتادند. متفقین برای جبران خسارتی که به نیروی هوایی وارد شده بود، تصمیم به تحویل چند فروند هواپیما به ایران گرفتند. استالین در کنفرانس آذر ماه در تهران در سال ۱۳۲۱ پیشنهاد داد ۲۰ فروند هواپیمای ایلیوشین آی ۱-۲ و ۱۰ فروند هواپیمای یاک ۷ به ایران داده شود که این سخن هیچگاه عملی نشد اما در بهار ۱۳۲۳ بریتانیا ۱۵ فروند هواپیمای آورو انسون تحویل ایران داد. فرانسه، بریتانیا، آمریکا و شوروی در زمان جنگ به نیروهای نظامی ایران خدمات غیرنظامی دادند.
شرکت آئروفلوت از ابتدای زمستان ۱۳۲۳ در مسیر تهران – مسکو از هواپیمایی Lisunov Li-۲ (DC-۳) و داگلاس C-۴۷ استفاده کرد. این شرکت همچنین بدون مجوز ایران سروی تهران – تبریز بندرپهلوی – مشهد را ارائه داد.
شرکت بی اُ اِ سی تا شهریور سال ۱۳۲۴ اپراتوری سرویس تهران – قاهره را اداره کرد و شرکت ایر فرانس ۲ بار در ماه در مسیر تهران – پاریس پرواز می کرد. شرکت پان آمریکن ورلد ایرویز سرویس قاهره، الحبانیه، بصره، تهران را از خرداد ۱۳۲۱ آغاز کرد و نیروی هوای آمریکا تا شهرایور ۱۳۲۴ خدمات غیر نظامی را به تهران ارائه کرد.
همچنین پس از جنگ جهانی روس‌ها در تاریخ ۲۷ شهریور ۱۳۲۴ کنترل فرودگاه قلعه مرغی را به ایرانی‌ها دادند اما تا اوایل زمستان از سه آشیانه فرودگاه مهرآباد استفاده کردند. در تاریخ ۲۳ مهر ۱۳۲۴ نیروی هوایی انگلیس کنترل فرودگاه مهرآباد را به ایران تحویل داد و این فرودگاه به فرودگاه غیرنظامی تبدیل شد.
نیروی هوایی ایران برای عملیات های نظامی مجهز به هواپیماهای آورو انسون در فرودگاه قلعه مرغی و برای پشتیبانی به هواپیماهای هاوکر های در فرودگاه دوشان تپه مجهز بود.
طی سال‌های ۱۳۲۵ – ۱۳۲۶ هواپیماهای جدید از جمله دو فروند هواپیمای ام کی ۲ سی برای آموزش خریداری شد.
در سال ۱۳۲۸ خرید هواپیماهای آمریکایی شامل: ۶۰ فروند جنگنده ریپابلیک پی ۴۷ تاندرولت، ۷ فروند هواپیمای ترابری داگلاس سی ۴۷ اسکای ترین، ۳۶ فروند هواپیمای پایپر جی ۳ کاب، ۱۵ فروند هواپیمای استارمن پی تی – ۱۳ دی کایدت و ۳۰ فروند هواپیمای آموزشی تگزان تی ۶ خریداری شد.
خلبانان ایرانی پاییز سال ۱۳۲۷ آموزش خلبانی با هواپیمای پی ۴۷ را آغاز کردند. در این دوره به ۲۴ دانشجو آموزش خلبانی و کمک‌های فنی و مهندسی داده شد همچنین تعدادی از کارکنان نیروی هوایی ارتش برای آموزش به انگلستان فرستاده شدند. در فرودگاه قلعه مرغی دو هنگ جنگنده بود که هنگ اول با ۳۰ فروند هاوکر هایند و دیگری با ۵۶ فروند پی ۴۷ تجهیز شده بودند.
اسکادران‌های شناسایی و پشتیبانی هر کدام با ۷ فروند هواپیمای آداگز، ۱۲ فروند تایگرمث، و دو فروند آورو انسون در دوشان تپه، تبریز، مشهد، اهواز، شیراز و اصفهان مستقر شدند و اسکادران حمل و نقل ۷ فروند سی ۴۷ داشت. مدرسه آموزش خلبانی نیز با ۱۷ فروند تایگرمث، پنج فروند انسون و چهار فروند آداگز راه اندازی شد.
منابع:
قیام کلنل محمدتقی خان پسیان در خراسان. علی آذری. ۱۳۲۹
نجفقلی پسیان و خسرو معتضد، از سوادکوه تا ژوهانسبورگ: زندگی رضاشاه پهلوی، نشر ثالث، ۷۸۶ صفحه، چاپ سوم، ۱۳۸۲
منبع: ايسنا